Ο πόλεμος στην Ουκρανία έχει πολλά μέτωπα -δεν είναι μόνο τα όπλα στα πεδία των μαχών ανάμεσα στους Ρώσους εισβολείς και τους Ουκρανούς που υπερασπίζονται τη χώρα τους.
Όταν το 2022 ο Βλαντιμίρ Πούτιν δικαιολόγησε τη ρωσική εισβολή στην Ουκρανία αναφέρθηκε και στο ρήγμα στις σχέσεις της Κωνσταντινούπολης με τη Μόσχα, ένα ρήγμα που σχεδόν έχει πάρει τις διαστάσεις σχίσματος.
Πήρε θέση με τον τρόπο αυτό σε μια θρησκευτική και πολιτική διαμάχη ανάμεσα σε δύο ορθόδοξους Πατριάρχες με διαφορετικές φιλοσοφίες και στοχεύσεις, τον Βαρθολομαίο στην Κωνσταντινούπολη και τον Κύριλλο στη Μόσχα.
Το αμερικανικό περιοδικό Atlantic σε εκτενές άρθρο του Ρόμπερτ Γουόρθ αναφέρεται σε αυτόν τον πόλεμο, πώς άρχισε και την πορεία του, πώς και γιατί εκτείνεται πέρα από το Φανάρι και τη Μόσχα -και πώς μπορεί να καταλήξει.
Πεδίο μάχης και η Ελλάδα
Η ρωσική εκστρατεία για την αποκατάσταση της επιρροής της Ρωσίας στα.. σοβιετικά μεγέθη και πέρα από αυτά, άρχισε από την Ελλάδα, γράφει το Atlantic, μια χώρα με παμπάλαιους θρησκευτικούς δεσμούς με τη Ρωσία και κοινούς εχθρούς.
Μετά το 2000 οι ρωσικές επενδύσεις στη θρησκεία στην Ελλάδα (εκκλησίες, εκδρομές στη Ρωσία και τα συναφή) αυξήθηκαν. Το ρωσικό μοναστήρι του Αγίου Παντελεήμονα είναι το πλέον φιλορωσικό από τα 20 της χερσονήσου του Άθω –αλλά και το πιο καλοφτιαγμένο χάρη στα χρήματα από Ρώσους ολιγάρχες. Το είδε από κοντά το 2005 και ο Πούτιν, η άνοδος του οποίου μετά το 1999 «πάτησε» και στην αξιοποίηση της θρησκείας.
Βήμα δεύτερο λίγο αργότερα, οι προσπάθειες μέσα από ιστοσελίδες, μπλογκ και ομάδες στο Facebook να απαξιωθεί ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος ως χειραγωγούμενο όργανο των Τούρκων, του Βατικανού ή των ΗΠΑ.
Η μάχη για την επιρροή έφτασε μέχρι και τις μητροπόλεις της Αφρικής όπου το ρωσικό χρήμα, αλλά και το Instagram για την προσέγγιση των πιστών, προσπαθούν να φέρουν ενορίες στην μεριά της Μόσχας.
Οι ιερείς, όπως εξηγεί Ορθόδοξος Αφρικανός επίσκοπος, είναι επιρρεπείς στη δωροδοκία γιατί έχουν και μεγάλες οικογένειες να θρέψουν. Τα 300 ευρώ τον μήνα που δίνουν οι Ρώσοι δεν είναι και ευκαταφρόνητο ποσό για αυτές τις χώρες.
Ο Βαρθολομαίος, απορροφημένος από την οργάνωση μιας Πανορθόδοξης Συνόδου, δεν έδωσε σημασία σε αυτές τις επιθέσεις. Οι Ρώσοι έβαζαν, πάντως, τα αιτήματά τους που κατέληγαν να γίνονται εμπόδια: δεν ήθελαν, για παράδειγμα, να γίνονται αναφορές στα ανθρώπινα δικαιώματα (που τα θεωρούν σιωπηρή αποδοχή της ομοφυλοφιλίας).
Τελικά, μία εβδομάδα πριν αρχίσει η Σύνοδος, στην Κρήτη το 2016, οι Ρώσοι αποσύρθηκαν. Ήταν μια απόφαση, που όπως γράφει το άρθρο, εξέθεσε τα ρήγματα στο εσωτερικό της Ορθοδοξίας.
Για το Φανάρι ήταν το πράσινο φως να ικανοποιήσει το αίτημα των Ουκρανών για αυτοκεφαλία, ένα αίτημα που είχε αναδυθεί την εποχή που η χώρα απέκτησε την ανεξαρτησία της μετά τη διάλυση της Σοβιετικής Ένωσης.
Οι σχέσεις Κωνσταντινούπολης και Μόσχας μετά τα γεγονότα της Κρήτης μπήκαν σε τροχιά σύγκρουσης. Το Φανάρι πήρε ανοιχτά το μέρος της ουκρανικής πλευράς, ετοιμάζοντας την αναγνώριση της αυτοκεφαλίας.
Το σχίσμα που άρχισε στο Φανάρι
Τον Αύγουστο του 2018 ο Πατριάρχης Μόσχας Κύριλλος επισκέφτηκε την Κωνσταντινούπολη μετά τις πληροφορίες ότι ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος θα αναγνώριζε ως αυτόνομη την Εκκλησία της Ουκρανίας.
Ήταν, όπως τονίζει το Atlantic, μια «υπαρξιακή απειλή» για τον Κύριλλο -εξάλλου η ρωσική ορθοδοξία είχε γεννηθεί στο Κίεβο εδώ και πάνω από 1.000 χρόνια. Υπό την πνευματική ηγεσία της Κωνσταντινούπολης και όχι της Μόσχας η Ουκρανία θα απομακρυνόταν από την επιρροή του Κρεμλίνου και θα έβαζε στο περιθώριο τα σχέδια του Πούτιν να επεκτείνει τη σφαίρα επιρροής της Ρωσίας στα εδάφη της πρώην Σοβιετικής Ένωσης.
Η απόφαση ήταν αποκλειστικά στα χέρια του Βαρθολομαίου, του μόνου που θα μπορούσε να αποφασίσει για το αυτοκέφαλο των Ουκρανών.
Το κλίμα της συνάντησης, πέρα από τις τυπικότητες, δεν ήταν θερμό. Όταν δε ο Κύριλλος πήγε να πάρει ένα ποτήρι νερό, ένας από τους φρουρούς του το άρπαξε και του έδωσε ένα μπουκάλι εμφιαλωμένο -«λες και θα δηλητηριάζαμε τον Πατριάρχη Μόσχας», σχολιάζει ο Αρχιεπίσκοπος Αμερικής Ελπιδοφόρος που ήταν παρών στη συνάντηση.
Η συνάντηση πήρε τροπή προς το χειρότερο όταν η κουβέντα έφτασε στην Ουκρανία. Ο Βαρθολομαίος είπε στον Κύριλλο ότι οι Ουκρανοί θέλουν εκκλησιαστική ανεξαρτησία, όπως έχουν και πολιτική. Ο Κύριλλος έμμεσα αναφέρθηκε σε βίαιη ανατροπή της πολιτικής τάξης στην Ουκρανία, μια προτροπή που σόκαρε τον συνομιλητή του.
Τελικά οι Ρώσοι έφυγαν από το Φανάρι μετά τη συνάντηση. Οι δύο πατριάρχες από τότε δεν έχουν καμιά επικοινωνία, ο Βαρθολομαίος θεωρεί σήμερα τον Κύριλλο «όργανο του Πούτιν».
Οι Ρώσοι έφυγαν, αλλά δεν ξέχασαν. Το εκκλησιαστικό σχίσμα ήταν μία από τις δικαιολογίες που επικαλέστηκε ο Βλαντίμιρ Πούτιν για την εισβολή του στην Ουκρανία το 2022.
Δύο διαφορετικοί Πατριάρχες
Κατά μία έννοια, όπως γράφει το Atlantic, ο Βαρθολομαίος και ο Κύριλλος είναι δύο διαφορετικές εικόνες της Ορθοδοξίας.
Ο Βαρθολομαίος έχει προσπαθήσει να κάνει την Ορθοδοξία πιο συμβατή με τον σύγχρονο φιλελεύθερο κόσμο. Προτρέπει ανοιχτά τους πιστούς να αποδεχθούν την εξέλιξη των ειδών και άλλα επιστημονικά δόγματα, είναι υπέρ της προστασίας του περιβάλλοντος και, όπως ο Πάπας Φραγκίσκος, «έχει προωθήσει αθόρυβα μια πιο ανεκτική στάση απέναντι στην ομοφυλοφιλία». Ωστόσο η δύναμη του Βαρθολομαίου είναι περιορισμένη σε σχέση με αυτή του Πάπα: Είναι πρώτος μεταξύ οκτώ ίσων πατριαρχών.
Ο γεννημένος το 1946 Κύριλλος μεγάλωσε στη Σοβιετική Ένωση την εποχή που ο Στάλιν είχε προσπαθήσει να χρησιμοποιήσει την Ορθοδοξία σαν εργαλείο για τις επιδιώξεις του και υπό τον έλεγχο του Κρεμλίνου. Ο προκάτοχος του Κύριλλου, ο Αλέξιος, ήταν πράκτορας της KGB, σε ένα σύστημα που δεν λειτουργούσε τίποτα χωρίς την έγκριση των σοβιετικών αρχών.
Αντίθετα ο Κύριλλος, Πατριάρχης από το 2009, στηρίζει πλήρως τον πόλεμο κατά της Ουκρανίας, μιλά -ή μάλλον παραληρεί- για τις παραδοσιακές αξίες ενάντια στις παρελάσεις των γκέι. Με τη βοήθεια και των ρωσικών μυστικών υπηρεσιών, αγωνίζεται να πάρει με το πλευρό του επισκοπές που είναι πιο κοντά στην Κωνσταντινούπολη -ακόμη και με εκβιασμούς και δωροδοκίες. Η αντιμοντέρνα ιδεολογία του έχει γίνει ένα εργαλείο ήπιας ισχύος που καταναλώνεται με προθυμία από τους συντηρητικούς στον Ορθόδοξο κόσμο, καθώς και από δεξιές φιγούρες στην Ευρώπη, όπως ο Ούγγρος πρωθυπουργός Βίκτορ Όρμπαν. Έχει οπαδούς ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες!
Πώς θα καταλήξει ο πόλεμος
Ο πόλεμος των Πατριαρχών δεν έχει ακόμη νικητή.
Η απώλεια ολόκληρης της ουκρανικής Ορθοδοξίας θα ήταν σοβαρό πλήγμα για τον Κύριλλο, γράφει το Atlantic. Είναι περίπου το ένα τρίτο των ενοριών που διεκδικούσε η Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία, μια χώρα με πολύ υψηλότερο ποσοστό εκκλησιασμού από τη Ρωσία, όπου η θρησκευτικότητα δεν είναι ζωηρή, παρά τις αιχμές του Κυρίλλου ενάντια στην ηθική κατάπτωση της Δύσης.
Για τον Βαρθολομαίο το διακύβευμα δεν είναι μικρότερο, ρισκάροντας ίσως την ενότητα της Ορθοδοξίας. Μπορεί να επιδιώκει να φέρει την Εκκλησία του προς το μέλλον, αλλά, όπως διαπιστώνει στην κατακλείδα του το αμερικανικό περιοδικό, η ιστορία δεν πηγαίνει προς την πλευρά που θέλουμε.
