Ἀλλά, ἄς δοῦμεποιός ἦταν ὁΠαῦλος Μελᾶς κι ἀπό ποῦ καταγόταν. Ἀπ’ τίς καλύτερες οἰκογένειες τῆςἡρωϊκῆς Ἠπείρου. Ὁ προπάππος του Παῦλος, σκοτώθηκε κατά τήνἜξοδο τοῦ Μεσολογγίου σέ ἡλικία 36 ἐτῶν! Ὁ παππούς του ΓεώργιοςΜελᾶς ἦταν στή Φιλική Ἑταιρία. Ὁ σπουδαῖος πατέρας του λεγότανΜιχαήλ Μελᾶς καί στά 1890 ἐξελέγη βουλευτής Ἀττικῆς καί ἔπειταδήμαρχος Ἀθηναίων. Ὁ Παῦλος Μελᾶς γεννήθηκε ἀπό τόν Μιχαήλ καίτήν Ἑλένη στα 1870 στή Μασσαλία καί σέ 4 χρόνια ἦρθε ἡ οἰκογένειαστήν Ἀθήνα. Ἦταν θαυμασία ψυχή κι ἀπό μικρός ἔδειχνε τί θά γίνει σανμεγάλωνε.

Στά 16 του χρόνια πῆγε στή Σχολή Εὐελπίδων, γιατί πίστευε ὅτι ἀπό κεῖθά μποροῦσε νά προσφέρει περισσότερα στήν πατρίδα.  Ἀποφοίτησε ὡςἀξιωματικός τοῦ πυροβολικοῦ καί παντρεύτηκε τήν Ναταλία τό γένοςΔραγούμη καί ἀπέκτησαν δύο παιδιά, τόν Μιχαήλ πού τόν φώναζαν Μίκηκαί την Ζωή. Καί ἡ οἰκογένεια τῆς γυναίκας του, οἱ Δραγούμηδες, ἦτανσπουδαῖοι. Κατάγονταν άπό τά Γιάννενα. Πῆγαν μετά στό Βογατσικό τῆς Καστοριᾶς. Εἶχαν μπεῖ κι αὐτοί στην Φιλική Ἑταιρία καίἀγωνίζονταν γιά τήν σκλαβωμένη πατρίδα. Ὁ Στέφανος Δραγούμης, πατέρας τῆς γυναίκας του, ἦταν δικηγόρος καί σπουδαῖος πολιτικόςἄνδρας. Διετέλεσε ὑπουργός Ἐξωτερικῶν και Πρωθυπουργός.

Ὁ γιός του Ἴων Δραγούμης, βοήθησε στόν Μακεδονικό Ἀγώνα ὅσολίγοι. Ὅταν πῆγε ὥς ὑπάλληλος στό Προξενεῖο μας στό Μοναστήρι στάΒιτόλια, ὀργάνωσε ἄριστα τήν ἄμυνα στήν Δυτική Μακεδονία.

Θά μπορούσαμε λοιπόν νά ποῦμε ὅτι, ἡ πορεία τῶν δύο οἰκογενειῶνἦταν παράλληλη. Σπουδαῖες οἰκογένειες. Ἐνῶ ἦταν πλούσιοι, εὐγενεῖςκαί θά μποροῦσαν, ἄν ἤθελαν, νά ἐπιδοθοῦν στήν καταδαπάνησητοῦ πλούτου τους, ἔζησαν μέ ὅραμα  τήν ἐλευθερία τοῦ δούλουγένους. Καί τά ἔδωσαν ὅλα. Και ὁ Παῦλος Μελᾶς νέος, ὡραῖος,  ἄφησε τήν οἰκογένειά του, τά πλούτη και τήν καριέρα του, γιά ν’ἀγωνιστεῖ γιά τήν ἀπελευθέρωση τῆς Μακεδονίας ἀπ’ την διπλήσκλαβιά: τῶν Τούρκων καί τῶν Βουλγάρων.

Μετά τήν μεγάλη θλίψη τῆς ἥττας ἀπό τόν Ἑλληνοτουρκικό πόλεμο τοῦ1897 καί τούς ταπεινωτικούς  ὅρους πού ἐπιβλήθηκαν στήν  Ἑλλάδα,γράφει στήν γυναίκα του Ναταλία, ἡ ὁποία τοῦ συμπαραστεκόταν καί τόνστήριζε πολύ: «Ἡ θλίψις καί ὁ πόνος πού δοκιμάζω, ἐνισχύουν τήνλατρεία μου πρός τήν πατρίδα… Ναί, πρέπει, ὅσοι ἀγαποῦν άκόμα τόνδυστυχῆ τοῦτον τόπον, νά ἐργαστοῦν πάσῃ δυνάμῃ διά νά σώσουν τόμέλλον του». Καί ὁ Ἴων Δραγούμης ἀπό τό Μοναστήρι τονίζει στόνΠαῦλο Μελᾶ: «Ἀπό κανένα κράτος τῆς Εὐρώπης, δέν ἔχομε νάπεριμένουμε οὔτε βοήθεια, οὔτε τίποτε. Νά ξέρεις πώς εἴμαστεἐντελῶς μόνοι μας. Κανείς δέν μᾶς βοηθεῖ καί ὅλοι μᾶς κτυποῦν.Γιατί λοιπόν νά μήν κάνουμε μόνοι μας ὅ,τι πρέπει;».

Ὁ Παῦλος Μελᾶς μαζί μέ τρεῖς ἀξιωματικούς ἀπεσταλμένους τῆςἙλληνικῆς Κυβέρνησης, ἔκανε ἀναγνωριστικό ταξίδι τόν Φεβρουάριοτοῦ 1904, μέ μεγάλη μυστικότητα, γιατί δέν ἔπρεπε νά τούς ἀντιληφθοῦνοὔτε οἱ Τοῦρκοι κατακτητές οὔτε οἱ Βούλγαροι κομιτατζῆδες. Πέρασανμεγάλους κινδύνους καί ἄπειρες δυσκολίες. Κρύβονταν τήν ἡμέρα σέσπηλιές, σέ φαράγγια, σέ σπίτια γνωστά  καί ὁδοιποροῦσαν τήν νύχτα.

Καί ὁ Παῦλος Μελᾶς δέν ἦταν κανένας γυμνασμένος πολύ, κανέναςπού νά ‘χει μάθει στην κακοπάθεια καί στήν σκληραγωγία. Ὄχι!Ἦταν ἄνθρωπος καλομαθημένος,  ἀλλά εἶχε μεγάλη ψυχή καίπολλή ἀγάπη γι’ αὐτό πού πήγαινε να κάνει. Ἦταν τό ὅραμά του, ὁστόχος του. Καί γράφει: «Καθώς πηγαίναμε στά βουνά καί στάλαγκάδια, πέφταμε ἀπό βράχια κάτω, πέφταμε σέ λακκοῦβες μεγάλες,γεμίζαμε νερά, βρεχόμαστε ὁλόκληροι. Κι ὅταν βγαίναμε στήν ἄκρη, δένεἴχαμε τίποτα πού νά μήν εἶναι βρεγμένο, νά σκουπίσουμε τουλάχιστοντο πρόσωπό μας». Νηστικοί, διψασμένοι κατά  τρόπο φοβερό,γδαρμένοι, πονεμένοι, φοβισμένοι. «Κι ἦσαν στιγμές κατά τίς ὁποῖες,μοῦ ‘ρχόταν νά γυρίσω πίσω», ἐξομολογεῖται στή  γυναίκα του στίςὡραῖες ἐπιστολές πού τῆς στέλνει, «νά τ’ ἀφήσω ὅλα. Μπαίναμε πολλέςφορές σ’ ἐκκλησιές καί καθόμουν ἐκεῖ, οἱ ἄλλοι κοιμόντουσαν, μόνοςμου καί προσευχόμουν καί παρακαλοῦσα καί αἰσθανόμουν δύσκολα καίδέν ἤξερα τί νά κάνω. Ἀλλά τήν ἄλλη στιγμή, ἐρχόταν μιά δύναμις Θεία,μιά δύναμις Οὐράνια, μέ συνέπαιρνε μοῦ ‘δινε φτερά, μ’ ἔκανε ἥρωα, μέγέμιζε αὐτοπεποίθηση, θάρρος καί ἡρωϊσμό, λές καί τό χέρι τοῦ Θεοῦμε ὁδηγοῦσε καί μέ κατηύθυνε πρός ἐκεῖνο τό μέρος, τό σκλαβωμένομέρος τῆς Μακεδονίας μας. Ἔφτασαν στο Βογατικό Καστοριάς. Βρῆκαντον Μητροπολίτη Γερμανό Καραβαγγέλη ὁ ὁποῖος ἦταν ἡ ψυχή τῆςΚαστοριᾶς.

Ὀργάνωσε τόν ἀγώνα, τά σχολεῖα, τά πάντα. Κι ἦταν μόνο 36 ἐτῶν.Γυρνοῦσε πάνω στ’ ἄλογο  σ’ ὅλα τά χωριά τῆς περιοχῆς του, κρατοῦσετ’ ὅπλο του καί ἐμψύχωνε  τούς φοβισμένους Ἕλληνες. Ὅπου πήγαινε ὁΠαῦλος Μελᾶς μ’ αὐτούς πού τόν συνόδευαν, τούς ὑποδεχόντουσαν μέκλάμματα, μέ συγκίνηση, μέ τρόπο ἀπερίγραπτο. Καθώς λοιπόν εἶχανκαταστρώσει τό σχέδιο τοῦ ἀγώνα καί ἦσαν ἕτοιμοι, ἔρχεται ἕναἔγγραφο ἀπό τό Προξενεῖο τοῦ Μοναστηρίου ἀπ’ τόν Ἴωνα Δραγούμη, πού ἔλεγε  στόν Παῦλο Μελᾶ, νά γυρίσει ξανά στήν Ἀθήνα. Οἱ Τοῦρκοιεἶχαν ὑποπτευθεῖ τόν ἐρχομό τοῦ Παύλου Μελᾶ  στήν Μακεδονία καίτῶν ἄλλων ἀξιωματικῶν καί ἀπαίτησαν ἀπό τήν Ἑλληνική Κυβέρνηση νάτούς ἀνακαλέσουν.

Τί νά κάνει τώρα ὁ Παῦλος Μελᾶς; Πόνεσε, στενοχωρήθηκε,Προσπάθησε ν’ ἀνακληθεῖ αὐτή ἡ ἐντολή, μά στάθηκε ἀδύνατο. Καί  σάνἀξιωματικός ὄφειλε νά ὑπακούσει. Ἦταν 29 Μαρτίου 1904. Ἦρθε ἐδῶμέ πολλή στενοχώρια καί τούς μάλωσε. Ἡ μόνη του χαρά ἦταν πού θά‘βλεπε τήν γυναίκα του καί τά παιδιά του. Ἔγινε καί ἡ Ἐθνική Ἑταιρία.Μάζευαν ὅπλα, στρατολογοῦσαν ἐθελοντές, ἑτοίμαζαν κάθεχρειαζούμενο γιά τήν μεγάλη τήν ὥρα. Καί οἱ κυβερνῶντες οἱπερισσότεροι ἦταν δυσκολεμένοι. Δέν εἶχαν αἷμα καί ζωή ἐπάνω τους,οὔτε ψυχή. Ἐκεῖνος ὅμως καί ἄλλοι ἀρκετοί εἶχαν κι αὐτό ἔφτανε.Ἑτοιμάστηκε λοιπόν και μετά  ἀπό λίγο, ξαναέφυγε για την Μακεδονία.Πῆρε κάμποσες μέρες ἄδεια ὅτι τάχα θα πήγαινε ἀλλοῦ καί τόν Ἰούλιοτοῦ 1904 ἦλθε γιά 2^η  φορά στή Μακεδονία  ὁ Παῦλος Μελᾶς μέ τόψευδώνυμο Παῦλος Δέδες. Ἔφτασε ὡς τήν Κοζάνη, εἶχε διάφορεςἐπαφές καί ὀργάνωσε ἐράνους γιά νά συγκεντρωθοῦν χρήματα γιά νάντυθοῦν οἱ πολεμιστές καί ν’ ἀγοράσουν ὅπλα. Νά προσφέρουν ἐπίσηςσέ κάθε οἰκογένεια, πού ὁ προστάτης της θά ἔλειπε στό ὑπέρτατο αὐτόκαθῆκον, μιάμισυ λίρα τό μήνα, γιά ν’ ἀντιμετωπίζουν τά ἔξοδά τους.Ἦταν καί πρακτικός ὁ Παῦλος Μελᾶς. Φερόταν στούς σκλαβωμένουςἝλληνες δημοκρατικά, μέ ἀγάπη, μέ ἀρχοντιά, μέ δικαιοσύνη. Καίπρόσφερε στίς χῆρες καί στά ὀρφανά, ὅ,τι εἶχε. Τἄδινε ὅλα· ἔμενεἄφραγκος. Ὀργάνωσε καλά τήν ἀντίσταση, ἔδωσε ὁδηγίες, ἔβαλεἀρχηγούς. Καί ὕστερα; Τέλειωσε ἡ ἄδεια καί τόν ξανακάλεσαν.

Ἐπιστρέφοντας στήν Ἀθήνα τόν Ἰούλιο τοῦ 1904, βρῆκε τά πράγματαεὐνοϊκά, χωρίς νά τό περιμένει. Γιατί ἡ Ἑλληνική Κυβέρνηση,ἀποφάσισε νά λάβει ἐνεργό μέρος στόν Μακεδονικό Ἀγώνα. Στέλνει στήΘεσσαλονίκη τόν σπουδαῖο διπλωμάτη Λᾶμπρο Κορομηλᾶ μέἐξαίρετους συνεργάτες. Ἱδρύει στήν Ἀθήνα τό Μακεδονικό Κομιτᾶτο μέπρόεδρο τό δημοσιογράφο Δημήτριο Καλαποθάκη καί ἀναθέτει τήνγενικήν ἀρχηγία τῶν σωμάτων σέ ποιόν ἄλλον;  Στόν Παῦλο Μελᾶ.

Γίνεται ἐπισήμως πλέον ἀρχηγός τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος. Ξεκινάειλοιπόν στίς 17 Αὐγούστου τοῦ 1904 καί σέ λίγες μέρες ἔφτασε στήΛάρισα. Ἐκεῖ ἑνώθηκε μέ ἄλλους πολεμιστές ἀπ’ τήν Κοζάνη καί τήΣιάτιστα· ἐκείνους πού εἶχε ὀργανώσει καί ἦρθαν εἰδοποιημένοι νά τόνσυναντήσουν. Ἦταν ἕνα σῶμα ἀπό 35 ἀποφασισμένους ἄνδρες. Λίγοι,ἀλλά μέ ψυχή καί μέ γενναιότητα. Χρησιμοποιεῖ  τό πολεμικό ψευδώνυμο «καπετάν Μίκης Ζέζας» σύνθεση τῶν χαϊδευτικῶνὀνομάτων τῶν ἀγαπημένων παιδιῶν του, Μιχαήλ καί Ζωῆς.

Ὅπου διάβαινε, οἱ Μακεδόνες τόν δέχονταν ὥς ἄγγελο ἐλευθερωτή. Ἀπόἀνώνυμο βιογράφο του διαβάζουμε: «Ἡ φήμη του εἶχε ἐξαπλωθεῖ σ’ ὅλητήν περιφέρεια. Ὅπου ἤξεραν πώς θά τόν ἔβρισκαν, ἔρχονταν ἄνθρωποινά τόν δοῦν καί τοῦ ἔφερναν τά παιδιά τους, νά τοῦ φιλήσουν τό χέρι.Καί τοῦ ἔγραφαν  τέτοια  λόγια: «Καταλάβαμε τήν καλωσύνη σου καίεἴδαμε  τό φῶς τό ἀληθινό. Καί ἐγώ  εἶμαι μέ τ’ ἐσένα», τοῦ γράφει κάποιος Μακεδών, « δοῦλος σου εἶμαι ».

Καί προχώρησαν. Ἔφτασαν στά Στρέμπαινα (στήν Ἀσπρόγεια) στήνπατρίδα τοῦ καπετάν Βαγγέλη τοῦ Στρεμπενιώτη, τοῦ μεγάλου αὐτοῦἀρχηγοῦ τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα πρίν πάει ὁ Παῦλος Μελᾶς. Τοῦπαρουσίασαν τούς δολοφόνους τοῦ ἥρωα καπετάν Βαγγέλη. Ἔτρεμανμπροστά του ξέροντας  ὅτι τούς περιμένει δίκαιη. Ὁ Μελᾶς τους μίλησεαὐστηρά καί τέλος τούς εἶπε ὅτι τούς χαρίζει τή ζωή, ἀλλά νά ξέρουνπώς ἄν συνέχιζαν τό ἀπαίσιο ἔργο τους, ἔλεος πιά δέν θά ὑπῆρχε.Ἐκεῖνοι κλαίγοντας ἐξέφρασαν τήν εὐγνωμοσύνη τους. Ὑποσχέθηκανὅτι στό ἑξῆς δέν θά εἶναι πιά σχισματικοί, ἀλλά θ’ ἀνήκουν στοΠατριαρχεῖο  καί  ζήτησαν  συγχώρεση  γιά  τά  κακουργήματά τους.Τήν ἑπομένη ἦρθε νά τόν δεῖ ἡ νεαρή χήρα τοῦ Βαγγέλη Στρεμπενιώτη,μέ τό κοριτσάκι της τήν Εἰρήνη στήν ἀγκαλιά μόλις 2 ἐτῶν, κλαίγονταςἀπαρηγόρητα, γιατί ὅπως εἶπε στόν Παῦλο Μελᾶ, τό προηγούμενο βράδυἔμαθε ὅτι οἱ κομιτατζῆδες σκότωσαν τόν ἀδελφό της, δάσκαλο στό χωριόΜιλίβιτσα κοντά στό Μοναστήρι. Ἦρθε κι ἡ ἀδελφή τοῦ καπετάνΒαγγέλη νά τόν δεῖ. Ἡ ἡρωϊκή Σοφία, πού τόσες φορές εἶχε βοηθήσειτόν ἀδελφό της στίς μάχες. Ἡ Σοφία εἶπε στόν ἀρχηγό, τόν Παῦλο Μελᾶ, πώς μετά τήν δολοφονία τοῦ θείου της, τοῦ ἡρωϊκοῦ παπαΔημήτρη,ἀνυπεράσπιστο πιά τό χωριό, ὑπέκυψε στίς πιέσεις τῶν Βουλγάρων καίπροσχώρησε στήν Ἐξαρχία, διαφορετικά ἡ ζωή ὅλων θά κινδύνευε. Μάτώρα πού ἔβλεπαν τον ἀρχηγό κοντά τους, ὅλοι οἱ χωρικοίξεθαρρεμένοι, ἔρχονται νά τοῦ δηλώσουν τήν πραγματική τους πίστη. ὉΠαῦλος Μελᾶς ἀφοῦ ἄκουσε συγκινημένος, συγκρότησε φρουρά ἀπό 15γενναῖα παλληκάρια, τά ὅπλισε καί τ’ἄφησε στό χωριό νά τόὑπερασπίζονται. Ἡ φήμη πώς ὁ ἀρχηγός τῶν Ἑλλήνων ἔφτασε πιά στήΜακεδονία, κάνει τούς Βουλγάρους νά φεύγουν ἀπό παντοῦ τρομαγμένοιγιά νά κρυφτοῦν. Ἐνῶ οἱ Ἕλληνες, ὅπου περνοῦν, τρέχουν θαρραλέα νάτούς προϋπαντήσουν.

Ἔφτασαν λοιπόν περνώντας τά χωριά, στή Στάτιστα Καστοριᾶς, πούμετέπειτα ὀνομάστηκε Μελᾶς, κατέλυσαν στό χωριό, κατάκοποι,μουσκεμένοι, σέ χωριστά σπίτια. Τήν ἑπομένη, ἦρθε ἡ σπιτονοικοκυράπού ἔμενε ὁ Μελᾶς καί τούς εἶπε ὅτι φάνηκε Τουρκικός στρατός. Τούςεἶχε προδώσει ὁ κομιτατζῆς ΜητροΒλάχος κι ἦρθαν νά συγκρουστοῦν μέτούς Ἕλληνες ἀντάρτες. Δόθηκε σκληρή μάχη. Ὁ Μελᾶς καθοδηγοῦσεὅλους. Ἀντιστάθηκαν μέσα ἀπ’ τό σπίτι γενναῖα, ὥσπου νύχτωσε. Σάνκαταλάγιασε ἡ μάχη, σκέφτηκαν νά κάνουν ἔξοδο μή καί βάλουν φωτιάστό σπίτι οἱ Τοῦρκοι καί καοῦν ζωντανοί. Πρῶτος ὁ Παῦλος Μελᾶςπροχώρησε πρός τήν αὐλή. Τότε ἀκούστηκε ἕνας πυροβολισμός.Στράφηκε πρός τόν Πύρζα, τό πρωτοπαλλήκαρό του καί φώναξε: «Στήμέση μέ πῆρε παιδιά». Σύρθηκε καταματωμένος ὥς τό ὑπόγειο τοῦσπιτιοῦ, τόν ἅρπαξαν τά παλληκάρια του, τόν ἔφεραν μέσα. Πονοῦσεπολύ. Ἔνοιωθε τό τέλος του. Ἔβγαλε τόν σταυρό του ἀπ’ τό λαιμό, τόνἔβαλε στά χέρια τοῦ πιστοῦ του Πύρζα: «Νά τόν δώσεις στή γυναίκαμου,» εἶπε. «Τό ντουφέκι μου στό γιό μου. Νά τούς πεῖς ὅτι ἔκανα τόκαθῆκον μου». Ἔβγαλε  τίς φωτογραφίες τους καί τίς καταφιλοῦσε.Πονοῦσε, πονοῦσε. «Παιδιά, σκοτῶστε με», παρακαλοῦσε. «Πῶς θά μ’ἀφήσετε στούς Τούρκους». «Δέν θά σ’ ἀφήσουμε ἀρχηγέ· κοντά σουεἴμαστε», ἔλεγε με σπαραγμό ὁ Πύρζας. Σέ λίγο ξεψύχησε μέσα στάχέρια του.

Ἦταν Τετάρτη 13 Ὀκτωβρίου 1904. Ο ιεροδιδάσκαλος Παπαδήμος Οικονόμου Απολύτως εξαιρετική υπήρξε βέβαια η  περίπτωση  του Παπαδήμου Οικονόμου  ο οποίος είχε σπουδάσει στο Βαρβάκειο Γυμνάσιο της Αθήνας  και ανέλαβε ως διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου Βογατσικού το 1874. Δίδαξε επίσης σε Βλάστη, Μοσχόπολη και Κορυτσά όπου και διετέλεσε αρχιερατικός επίτροπος. Έλαβε ενεργό μέρος στον Μακεδονικό Αγώνα ως πράκτορας Α΄Τάξεως και χειροτονήθηκε ιερέας κατά παράκληση των συμπατριωτών του  μετά τον θάνατο του ιερέα πατέρα Ο Έλληνας – Πατριαρχικός – Δάσκαλος και Ιερέας ιεροδιδάσκαλος Παπαδήμος Οικονόμου αναδείχθηκαν τα χρόνια εκείνα, τα ισχυρότερα στηρίγματα του χειμαζόμενου Ελληνικού Έθνους, στον Βόρειο – Ελλαδικό Χώρο, και περιόρισαν τα αποτελέσματα της Βουλγαρικής Προπαγάνδας. Είναι αυτοί που, πιστοί τηρητές των πατρίων, ανεδείχθησαν πριν την έναρξη, αλλά και καθ’ όλη την διάρκεια του ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΥ ΑΓΩΝΑ, άξιοι του Γένους και της Εκκλησίας, έχοντας προετοιμάσει το έδαφος κυρίως στις ψυχές των υπόδουλων, έχοντας διεξάγει έναν άλλον αγώνα. «Το των ψυχών έδαφος», όπως έγραψε ο Πρόξενος Λάμπρος Κορομηλάς, αυτός ήταν και ο στόχος αυτής της προσπάθειας.

Είναι εξ’ άλλου γεγονός ότι η λειτουργία των Ελληνικών Σχολείων, με την πρωτοβουλία πάντα της Εκκλησίας, δεδομένης άλλωστε και της αποκλειστικής για τον υπόδουλο Ελληνισμό, ευθύνης για την Παιδεία εκ μέρους της, βοήθησαν στην μη άλωση, αλλά διατήρηση και ισχυροποίηση της Εθνικής Ελληνικής Συνείδησης των Μακεδόνων.Η Συνθήκη του Αγίου Στεφάνου, η οποία υπογράφεται στις 19 Φεβρουαρίου 1878, προβλέπει την Ίδρυση της Μεγάλης Βουλγαρίας που θα περιλάμβανε ολόκληρη τηνΑνατολική Ρωμυλία καθώς και μέρος της Μακεδονίας και της Θράκης. Η είδηση αυτή προκαλεί την αναταραχή των Ελλήνων στο Σισάνιο και τη Σιάτιστα Βογατσικό 

Έτσι στις 16 Φεβρουαρίου 1878 λαμβάνει χώρα απόβαση Ελλήνων εθελοντών στο Λιτόχωρο. Από το Μάϊο αρχίζει αντάρτικο κίνημα στη Δυτική Μακεδονία.

Στις 13 Ιουλίου 1878 υπογράφεται η Συνθήκη του Βερολίνου που προωθεί  τη Βουλγαρία, ενώ η επανάσταση στη Δυτική Μακεδονία τερματίζεται τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους.Το πιο σημαντικό δε ήταν η βοήθεια που προσέφερε για την επάνοδο στον Οικουμενικό Θρόνο του Πατριάρχη Ιωακείμ Γ’, γεγονός που οδήγησε στη μεγαλύτερη δυνατή δραστηριοποίηση των Ιεραρχών στη Μακεδονία.

Έτσι το 1893 ιδρύεται η «Εσωτερική Μακεδονική Επαναστατική Οργάνωση».  Σ’ όλη τη Μακεδονία κλιμακώνεται η δράση των Ελλήνων ανταρτών. Μια δράση που έχει φυσικά τα θύματά της. Ένα από τα πρώτα θύματα του Αγώνα των Ελλήνων για την Απελευθέρωση της Μακεδονίας και της Ένωσής της με την Ελλάδα είναι ο Μακεδονομάχος Αθανάσιος Μπρούφας από το Παλιοκρίμνι (κοντά στο Πολυκάστανο Κοζάνης) στην επαρχία Βοΐου. Το Σώμα του αποβιβάστηκε στο Ελευθεροχώρι της Πιερίας στις αρχές Ιουλίου του 1896. Έπειτα από διάφορες συγκρούσεις με τουρκικά αποσπάσματα κινήθηκε προς Μορίχοβο, όπου ο ίδιος σκοτώθηκε και το Σώμα του διαλύθηκε. Πέντε άλλα σώματα ακολούθησαν το Σώμα του Μπρούφα. Τα περισσότερα κινήθηκαν από την ελληνοτουρκική μεθόριο, ενώ ένα επεχείρησε απόβαση στην Παραλία της Πιερίας. Κανένα, όμως, δεν μπόρεσε να κρατηθεί για αρκετό χρόνο και πολλά από αυτά διαλύθηκαν, μόλις εισέδυσαν στο τουρκικό έδαφος. Ωστόσο, τμήματα των σωμάτων που διαλύθηκαν κάτω από ντόπιους οπλαρχηγούς κινήθηκαν σε διάφορες περιοχές στην Κεντρική και στη Δυτική Μακεδονία και ανέλαβαν ρόλο αρματολικό. Ακολούθησε η προκήρυξη από την περιοχή της Μεγάλης Πρέσπας, στις 15 Αυγούστου 1896 και οι οπλαρχηγοί διακήρυξαν: «Ημείς, Έλληνες όντες, ελληνικήν την Μακεδονίαν θέλομεν και προς τούτο αγωνιζόμεθα».

Η τραγική ήττα της Ελλάδας στον Ελληνο – Τουρκικό Πόλεμο του 1897, αποθαρρύνει όπως ήταν φυσικό και το Μακεδονικό Ελληνισμό, ενώ παράλληλα, δίνει φτερά σε Βούλγαρους και Τούρκους. Οι πρώτοι μάλιστα βρίσκουν την ευκαιρία να ξεσπάσουν σε όργιο ληστρικής καταδρομής εναντίον των Ελλήνων. Τον υψηλότερο φόρο πλήρωσαν όπως πάντα οι Κληρικοί και οι Δάσκαλοι.Στη διετία 1898 – 1899 βρήκαν το θάνατο από διάφορες βουλγαρικές συμμορίες εξήντα τέσσερις Έλληνες, μεταξύ δε αυτών πολλοί Ιερείς. Γράφει ο Μαζαράκης γι’ αυτόν ότι ήταν «ωραίος τριακοντούτης, τύπος μελαψός, φυσιογνωμία αγαλματώδης» και περιγράφει την άφιξή του στην Έδεσσα ως εξής: «Ο διάκος του Δεσπότη βαστούσε κάτι μεγάλες λαμπάδες, που ήταν τυλιγμένες λίαν επιδεικτικώς με ρόδινο χαρτί. Οι λαμπάδες ήταν όπλα μάλιγχερ που μετέφερε ο Δεσπότης. Και ενώ ηυλόγει το πλήθος … και οι Τούρκοι Αστυνομικοί τον συνώδευσαν εις ένδειξιν τιμής, τα όπλα που θα μας ελευθέρωναν μίαν ημέραν από αυτούς, μεταφέροντο τόσο πανηγυρικώς. Κανείς δεν ηδύνατο να υποπτευθή τοιαύτην τόλμην».

Το 1902, οΊων Δραγούμης(καταγωγή το Βογατσικό Καστοριάς) διορίζεται Υποπρόξενος στο Μοναστήρι. Αμέσως κηρρύσει «Ιερήν Εκστρατεία» στην ευρύτερη περιοχή. Κατηχεί και εμψυχώνει το λαό της Δυτικής Μακεδονίας. Ορίζει διοικητικές επιτροπές σε πόλεις και χωριά. Ιδρύει και οργανώνει τη «Μακεδονική Άμυνα».

Την άνοιξη του 1902, πλήθος από συμμορίες Βούλγαρων Κομιτατζήδων απλώθηκαν στη Μακεδονία από τον Αλιάκμονα ως τις ακτές του Αιγαίου. Οι τουρκικές αρχές, μπροστά στις σφαγές και τους εμπρησμούς, πότε καταδίωκαν αυτές τις ένοπλες ομάδες και πότε αδιαφορούσαν – σκόπιμα – γιά τη δράση τους, αφήνοντας στο έλεός τους – αναίσχυντα – το μη τουρκικό πληθυσμό. Οι ωμότητες των Βούλγαρων Κομιτατζήδων σε βάρος των Ελλήνων της Μακεδονίας περιγράφονται στην «Κυανή Βίβλο» που εξέδωσε η Βρεττανική Κυβέρνηση το 1903. Ιδού ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα: «Η δολοφονία είναι το κυριώτερον όπλον των βουλγαρικών κομιτάτων. Προ ουδενός υποχωρούσιν. Οι Έλληνες είναι κυρίως τα θύματά των. Κατά χιλιάδες εφονεύθησαν οι Έλληνες κατά τα τελευταία πέντε ή εξ έτη… αθώων και αόπλων εκβιάσεις, ληστείαι, δολοφονίαι ανδρών και γυναικών, ανελεήμονα βασανιστήρια Ιερέων, Ιατρών, Διδασκάλων κατακρεουργήσεις, Ιερών Ναών εμπρησμοί… καταστροφή Χριστιανών Ορθοδόξων… γενική τρομοκρατία, πλημμύρα αίματος». Παράλληλα ανατινάξεις σιδηροδρομικών γραμμών, τραπεζών, επιθέσεις εναντίον τουρκικών στρατιωτικών εγκαταστάσεων, ακόμη και φόνοι Τούρκων Στρατιωτών και Χωροφυλάκων, ήταν κάτι το συνηθισμένο.

Το 1903, η Βουλγαρική Προπαγάνδα αποφασίζει να παρουσιάσει στην Ευρώπη το δήθεν«Μακεδονικόν Ζήτημα». Στόχος η ενσωμάτωση της Μακεδονίας στο Βουλγαρικό Κράτος, όπως λίγα χρόνια πριν έγινε με την Ανατολική Ρωμυλία.

Οικογένεια Δραγούμη  Βικιπαίδεια, την ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια

Η οικογένεια Δραγούμη πρόκειται για παλιά μεγαλοαστική^[1] οικογένεια πολιτικών και λογίων με καταγωγή από τοΒογατσικό^[1] της Δυτικής Μακεδονίας. Μεταξύ αυτών σημαντικότερα είναι οι Στέφανος Δραγούμης, πρωθυπουργός, και Ίων Δραγούμης, πολιτικός και λόγιος.

Η οικογένεια έλκει την καταγωγή της από το Βογατσικό της Δυτικής Μακεδονίας, αλλά τα μέλη της έδρασαν κυρίως στηνΚωνσταντινούπολη και την Αθήνα. Γενάρχης της οικογένειας του αθηναϊκού κλάδου θεωρείται ο Μάρκος Δραγούμης, Φιλικόςκαι πληρεξούσιος στις εθνοσυνελεύσεις της Τροιζήνας και της Ερμιόνης. Στην Αθήνα η οικογένεια εγκαταστάθηκε λίγο μετά την επανάσταση και σύντομα διακρίθηκε μεταξύ των άλλων οικογενειών, ιδιαίτερα προς τα τέλη του 19ου αιώνα.

Παιδιά του Μάρκου Δραγούμη ήταν οι Ιωάννης Δραγούμης, σύζυγος της Χαρίκλειας Παπαρρηγοπούλου, και Νικόλαος Δραγούμης, συγγραφέας, λόγιος και πολιτικός. Ο γιος του Ιωάννη, Δημήτριος παντρεύτηκε την Ιουλία Πασπάτη – Σκυλίτση (1858 – 1937), διηγηματογράφο, αποκτώντας τέσσερα παιδιά, τα οποία συγγένεψαν με τις οικογένειες Ράλλη, Ζάννου κ.α. Παιδιά του Νικόλαου Δραγούμη ήταν οι Μάρκος (1840 – 1909), διπλωμάτης και συγγραφέας, και Στέφανος (1842 – 1923), πρωθυπουργός της Ελλάδας. Ο τελευταίος παντρεύτηκε^[1] την Ελισάβετ Κοντογιαννάκη, κόρη τραπεζίτη, και μαζί απέκτησαν έντεκα παιδιά^[1]: την Ναταλία, σύζυγο Παύλου Μελά(1870 – 1904), αξιωματικού, μακεδονομάχου και γιου του πρώην δημάρχου Αθηναίων Μιχαήλ Μελά, την Μαρία, σύζυγο Μ. Καζούλη, την Έφη, σύζυγο Ι. Καλλέργη, τη Χαρίκλεια, σύζυγο Ι. Κοκκώνη, τη Ζωή, σύζυγο Jolio Palencia, την Αλεξάνδρα, σύζυγο Γ. Ξύδη καθώς και τους Φίλιππο, Αλέξανδρο, αρχιτέκτονα, Ίωνα και Νικόλαο Δραγούμη. Από τους παραπάνω διακρίθηκαν ιδιαιτέρως οι Ίων (1878 – 1920), πολιτικός και αρχηγός της αντιπολίτευσης, Φίλιππος, βουλευτής και διπλωμάτης και Αλέξανδρος, ο οποίος διετέλεσε πρόεδρος του Πανελληνίου Συλλόγου Αρχιτεκτόνων ΣΑΔΑΣ. Ο Παύλος Μελάς απέκτησε με τη Ναταλία έναν γιο, τον Μιχαήλ, κόρη του οποίου είναι η γλύπτρια Ναταλία Μελά, και μια κόρη, τη Ζωή (χημικό), η οποία παντρεύτηκε τον Ιωαννίδη και κόρη των οποίων είναι η Ναταλία Ιωαννίδη. Ο Αλέξανδρος Δραγούμης, σύζυγος Σόνιας Δουλγκέρωφ, απέκτησε τέσσερα παιδιά, την Λίζα (1916), την Ελένη (1917), τον Στέφανο (1918 – 1992) και τον Ίωνα (1919). Ο Στέφανος Δραγούμης, γιος του Αλέξανδρου, σπούδασε πολιτικός μηχανικός στη Δρέσδη, παντρεύτηκε την Σεμιράμιδα Πυλαρινού, κόρη του Κωνσταντίνου Πυλαρινού, και απέκτησε τρία παιδιά, τον Αλέξανδρο την Ελένη και τη Σοφία. Ο Φίλιππος Δραγούμης, ο οποίος παντρεύτηκε την Ελένη Βαλαωρίτη, κόρη του Ιωάννη, απέκτησε έναν γιο, τον βυζαντινολόγο και μουσικό Μάρκο Δραγούμη, πατέρα της ηθοποιού Ναταλίας Δραγούμη και του Φίλιππου Δραγούμη, εκ των ιδρυτών του Ελληνικού Κέντρου Προστασίας Αγρίων Ζώων στην Αίγινα και μέλος της κεντρικής επιτροπής των Οικολόγων πράσινων. Επίσης ο Φίλιππος είχε μία κόρη, τη Ζωή, σύζυγο Ιωάννου Μαζαράκη -Αινιάνος, στρατιωτικού, νομάρχη Καστοριάς και γενικού Γραμματέα της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος. Μαζί απέκτησαν τρία παιδιά, τους Κωνσταντίνο, Αλέξανδρο και Φίλιππο Μαζαράκη – Αινιάνα.

Μέλη

• Μάρκος Δραγούμης, μέλος της Φιλικής εταιρείας, βουλευτής και γενάρχης του αθηναϊκού κλάδου της οικογένειας Δραγούμη

• Ιωάννης Δραγούμης, σύζυγος Χαρίκλειας Παπαρηγοπούλου και γιος του Μάρκου

• Μανώλης Δραγούμης, γιος του Ιωάννη

• Αγγελική Δραγούμη, σύζυγος Γιώργου Σκανδάλη και κόρη του Μανώλη

• Μαρία Σκανδάλη, σύζυγος Ιωάννη Βαξεβάνογλου και κόρη της Αγγελικής

• Αλίκη Βαξεβάνογλου, ιστορικός, σύζυγος^[2] του Πέτρου Πιζάνια και κόρη της Μαρίας

• Δημήτριος Δραγούμης, σύζυγος ^[3] Ιουλίας Πασπάτη – Σκυλίτση και γιος του Ιωάννη

• Αριέττα (Έττα) Δραγούμη, σύζυγος Γιάννου Γιαννηκώστα και κόρη του Δημητρίου
• Νικόλαος Δραγούμης, σύζυγος Αμαρυλλίδος Ζάννου και γιος του Δημητρίου

• Μάρκος Δραγούμης,^[4] συγγραφέας, πολιτικός και γιος του Νικολάου

• Νικόλαος Δραγούμης, συγγραφέας, βουλευτής, υπουργός και γιος του Μάρκου

• Μαρίκα Δραγούμη,^[5] κόρη του Νικολαου
• Στέφανος Δραγούμης, πρωθυπουργός της Ελλάδας, σύζυγος Ελισάβετ Κοντογιαννάκη^[1] και γιος του Νικόλαου

• Ναταλία Δραγούμη, σύζυγος Παύλου Μελά και κόρη του Στέφανου

• Μιχαήλ Μελάς, αξιωματικός του στρατού και γιος της Ναταλίας

• Ναταλία Μελά, γλύπτρια, σύζυγος Άρη Κωνσταντίνιδη και κόρη του Μιχαήλ

• Αλεξάνδρα Κωνσταντινίδη, σχεδιάστρια, σύζυγος Κωνσταντίνου Τσουκαλά και κόρη της Ναταλίας

• Νικόλαος Σ. Δραγούμης, ζωγράφος και γιος του Στεφάνου
• Ίων Δραγούμης, βουλευτής, αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης, συγγραφέας και γιος του Στέφανου
• Μαρίκα Δραγούμη, σύζυγος Ιωάννη Καζούλη, κόρη του Στέφανου και αθλήτρια αντισφαίρισης του ΟΑΑ^[6]

• Στέφανος Καζούλης, αξιωματικός του στρατού και γιος της Μαρίκας

• Φίλιππος Δραγούμης, βουλευτής, υπουργός, σύζυγος Ελένης Ιωάννου Βαλαωρίτη^[1] και γιος του Στέφανου

• Μάρκος Δραγούμης, βυζαντινολόγος, μουσικός και γιος του Φίλιππου

• Φίλιππος Δραγούμης, δημοτικός σύμβουλος Αθηναίων και γιος του Μάρκου
• Ναταλία Δραγούμη, ηθοποιός και κόρη του Μάρκου

• Ζωή Δραγούμη, σύζυγος Ιωάννη Μαζαράκη – Αινιάνος, κόρη του Φίλιππου και αθλήτρια αντισφαίρισης του ΟΑΑ^[6].

• Κωνσταντίνος Μαζαράκης – Αινιάν, υποναύαρχος του Πολεμικού Ναυτικού και γιος της Ζωής
• Αλέξανδρος Μαζαράκης – Αινιάν, καθηγητής αρχαιολογίας και γιος της Ζωής
• Φίλιππος Μαζαράκης – Αινιάν, ιστορικός, μουσειολόγος, συγγραφέας και γιος της Ζωής

• Αλέξανδρος Δραγούμης, αρχιτέκτονας, σύζυγος Σόνιας Δουλγκέρωφ και γιος του Στέφανου

• Στέφανος Δραγούμης, πολιτικός μηχανικός και γιος του Αλέξανδρου

• Αλεξάνδρα Δραγούμη^[5], σύζυγος Γεωργίου Ξύδη σε α΄ γάμο & Αντωνίου Κριεζή σε β΄ γάμο και κόρη του Στέφανου

• Στέφανος Ξύδης, καθηγητής πανεπιστημίου, πρωταθλητής αντισφαίρισης και γιος της Αλεξάνδρας
• Έφη Ξύδη, σύζυγος Νικολάου Απέργη και γιος της Αλεξάνδρας

• Ιωάννα Απέργη, σύζυγος Ιάσονα Στράτου και κόρη της Έφης

• Φαίνη Ξύδη, πρωταθλήτρια αντισφαίρισης και κόρη της Αλεξάνδρας
• Αλέξανδρος Ξύδης, διπλωμάτης, τεχνοκριτικός, συλλέκτης έργων τέχνης και γιος της Αλεξάνδρας
• Ρωξάνη Ξύδη
• Ευστράτιος Ξύδης, πιλότος και γιος της Αλεξάνδρας

• Έφη Δραγούμη, σύζυγος Ιωάννη Καλλέργη και κόρη του Στέφανου

• Στέφανος Καλλέργης, σύζυγος Μαρίας Νικολάου Βότση και γιος της Έφης