Γιώργος Παπανικολάου
Η νέα τεχνολογία (κινητά, ίντερνετ, τηλεφωνία κλπ) απελευθερώνει τον άνθρωπο απ τους περιορισμούς του τοπικού κοινωνικού περιβάλλοντος και παρέχει πρωτοφανείς δυνατότητες σύνδεσης (και κοινής δράσης) των ανθρώπων με βάση κοινωνικές ιδιότητες που τους ενδιαφέρουν. Δηλαδή έχουμε μια τεράστια επέκταση των κοινωνικών σχέσεων (και ποιοτική αναβάθμιση).
«Ακρωτηριάζει τον εργάτη και τον μετατρέπει σε κάτι το τερατώδες, καλλιεργώντας, όπως μέσα σ ένα θερμοκήπιο, μόνο μια ειδική δεξιοτεχνία του, πνίγοντας όλο τον υπόλοιπο κόσμο του, έναν ολόκληρο κόσμο από παραγωγικές κλίσεις και χαρίσματα» (Ο Ένγκελς για την εργασία στον καπιταλισμό).
Οι σημερινές τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα σ ανθρώπους με ελάχιστα έξοδα ή και καθόλου, να ασχοληθούν και να δημιουργήσουν, πολλές φορές εντελώς ερασιτεχνικά και χωρίς την ανάγκη ειδικών γνώσεων (που απαιτούνταν πριν την εμφάνιση των σημερινών τεχνολογιών) σε τομείς πολυποίκιλους και σε άλλες εποχές απρόσιτους στο ευρύ κοινό (πχ. Μουσικές συνθέσεις σε οικιακό στούντιο με ατελείωτες δυνατότητες, ψηφιακή δημιουργία ταινιών, εκπαίδευση και εικονική οδήγηση αεροσκαφών και κάθε είδους οχημάτων, εικονικές εγχειρήσεις, ψηφιακές βιβλιοθήκες προσιτές από κάθε γωνιά του πλανήτη κ.α.).
Βλέπουμε εδώ να παρουσιάζονται ευδιάκριτα τα συστατικά στοιχεία της μελλοντικής κοινωνίας μέσα στην σημερινή, που συνεχίζει να σακατεύει σωματικά και πνευματικά τον εργαζόμενο και να τον αλυσοδένει σε μια ορισμένη ειδική λειτουργία ή και σ ένα ορισμένο εργαλείο (έστω κι αν τώρα με τη γρήγορη εξαφάνιση των επαγγελμάτων και τη δια βίου εκπαίδευση, επιβάλλεται στον εργαζόμενο 2 ή 3 φορές στη διάρκεια του εργασιακού του βίου να αλλάξει την ειδίκευσή του).
Οι νέες τεχνολογίες διευρύνουν σε απίστευτο βαθμό τα τελευταία χρόνια τη δυνατότητα του ελέγχου των κοινωνικών σχέσεων του ανθρώπου (κυρίως μέχρι τώρα των προσωπικών) και τη συνειδητοποίηση της δυνατότητας ελέγχου τους.
Μέσω αυτής της συνειδητοποίησης έρχεται και η συνειδητοποίηση της δυνατότητας ελέγχου συλλο- γικά των συλλογικών σχέσεων. Αυτό εγείρει αιτήματα δημοκρατίας και συμμετοχής (κυρίως στους νέους).
Αυτή η συνειδητοποίηση λόγω της φύσης της τεχνολογίας, αφορά λίγο ή πολύ, κοινωνίες πολύ διαφορετικές (επαναστάσεις στις αραβικές χώρες, κινήματα αγανακτισμένων στην ευρώπη με επικρα- τούντα αιτήματα δημοκρατίας), αλλά και όλες σχεδόν τις τάξεις και τα στρώματα αυτών των κοινωνιών.
Η αστική τάξη εκμεταλλεύεται την τεχνολογία και έχει αναπτύξει αξιοθαύμαστη οργάνωση. Συνδετικός κρίκος το χρήμα και ό,τι αφορά αυτό.
«Πιστεύω ότι ζούμε μια εποχή πολύ σημαντική, όπως όταν κατέρρευσε ο μεσαίωνας και απελευθερώθηκαν ξαφνικά χιλιάδες δυνάμεις.
Το κινητό τηλέφωνο, το GPS, το ίντερνετ αλλάζουν εντελώς την παιδεία ενός ανθρώπου, όπως και τον τρόπο με τον οποίο βλέπει τα πράγματα. Γιατί έχει αλλάξει η σχέση μας με τον τόπο, το χρόνο, αλλά και με τον ίδιο μας τον εαυτό.
Σήμερα έχουμε αριθμητικά στοιχεία για τα πάντα. Είναι η πρώτη φορά στην ιστορία που συμβαίνει κάτι τέτοιο και πιστεύω ότι αυτό είναι η πραγματική παγκοσμιοποίηση.
Ο άνθρωπος σήμερα έχει όλες τις πληροφορίες που χρειάζεται για να πάρει αποφάσεις. Και αυτό δεν ισχύει μόνο για τον Σαρκοζί ή για τον Παπανδρέου, αλλά και για όλους μας.
Πιστεύω ότι οδηγούμαστε σε μια καινούργια δημοκρατία, όπου το άτομο θα έχει πιο πολύ εξουσία από πριν. Γιατί αυτό το άτομο που το λένε Γιώργο ή Μισέλ, έχει πια όλα τα στοιχεία για να κρίνει την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σήμερα ο κόσμος. Αυτό δεν το είχε ούτε ο Περικλής, ούτε ο Λουδοβίκος ΙΔ΄, παρά το γεγονός ότι ήταν πολιτικές μεγαλοφυϊες. Δεν είχαν την παραμικρή ιδέα του τι συνέβαινε στο κράτος ή στο βασίλειό τους.
Οπότε μπορούμε να φανταστούμε ότι οδηγούμαστε σε μια πραγματική δημοκρατία, όπου το άτομο θα παίζει πολύ πιο ουσιαστικό ρόλο απ ότι μέχρι τώρα»(Μισέλ Σερ, Γάλλος φιλόσοφος, συνέντευξη στο ΒΗΜagazino, στις 10/7/2011).
«…Για να κατανοήσουμε το σημερινό χρηματιστηριακό φαινόμενο και την είσοδο στην εποχή της «εικονικής οικονομίας», θα πρέπει να εισάγουμε την έννοια του «κοινωνικού εργοστασίου» και μάλιστα σε πλανητική κλίμακα.
Οι μεγάλες επιχειρήσεις δεν αποσπούν απλώς υπεραξία απ τους συγκεκριμένους εργαζόμενους, αλλά από το σύνολο του πλανήτη, μέσω μιας μυθώδους μεταφοράς πόρων που επιτρέπει το χρηματιστήριο και οι αδιάκοπες μετακινήσεις των κεφαλαίων. .. …
Αυτή η απόσπαση υπεραξίας δεν πραγματοποιείται μέσω της άμεσης εργασιακής σχέσης, αλλά μέσω της υπαγωγής του συνόλου του πλανήτη στην ηγεμονία του κεφαλαίου και μάλιστα του δυτικού… …
Βρισκόμαστε μπροστά σ ένα νέο σύστημα απόσπασης της υπεραξίας σε εθνικό και υπερεθνικό επίπεδο, ένα σύστημα άμεσης μεταβολής της κοινωνίας σε αντικείμενο εκμετάλλλευσης, όπου οι χρηματικές ροές, το μονοπώλιο της γνώσης-πληροφορίας και η στρατιωτική ισχύς μεταβάλλονται σε άμεσο παράγοντα αξιοποίησης του κεφαλαίου. …
Η αξιοποίηση του κεφαλαίου μεταβάλλεται σχεδόν άμεσα σε πολιτικό στοιχείο. …
Η παγκόσμια οικονομία έχει γίνει μια «φούσκα» νέου τύπου, η οποία δεν κινδυνεύει με κατάρρευση για λόγους στενά «οικονομικούς», αλλά μόνο πολιτικούς. Μόνο μια πολιτική ανατροπή στην παγκόσμια γεωμετρία και τους ταξικούς συσχετισμούς δυνάμεων μπορεί να οδηγήσει στο «ξεφούσκωμα» της «οικονομίας-καζίνο»…. …
Η αποσύνθεση και περιθωριοποίηση της παλιάς βιομηχανικής εργατικής τάξης, μέσω της μεταφοράς των παραγωγικών μονάδων, της αυτοματοποίησης, του κατακερματισμού, της ανεργίας, της μετανάστευσης και η παράλληλη δημιουργία της «κοινωνίας των δύο τρίτων» έχουν οδηγήσει στην αποδυνάμωση των εσωτερικών ταξικών ανταγωνισμών μέσα στις χώρες της Δύσης.
Τα συνδικάτα και τα εργατικά κόμματα έχουν χάσει τα ερείσματα και το όραμά τους, ενώ η αύξηση των «φτωχών» δεν οδηγεί παρά σε αυξημένη κοινωνική εντροπία, εγκληματικότητα και κυνισμό. Οι αντιθέσεις μετατίθενται στο εθνικό, το πολιτισμικό και το περιφερειακό πεδίο.
…Σε έναν καπιταλισμό που έχει εγκαταλείψει τους τοίχους του εργοστασίου για να μεταβάλει τον πλανήτη ολόκληρο σε αντικείμενο εκμετάλλευσης, αντιστοιχεί μια ταξική πάλη με νέα χαρακτηριστικά. Είναι τα έθνη, οι λαοί, οι εθνότητες, οι πολιτισμοί που διαθέτουν την απαραίτητη συνοχή για ν αντισταθούν στον «παγκοσμιοποιημένο» καπιταλισμό.
…Παράλληλη με την εξέλιξη της «χρηματιστηριοποίησης» του κεφαλαίου είναι και η μετατόπιση του κέντρου βάρους της παραγωγής και της αξιοποίησης προς τον τομέα της πληροφορικής, της επεξεργασίας των πληροφοριών και της βιογενετικής.
Περνάμε σε μια εποχή που η παραγωγή και η μετάδοση των πληροφοριών σε κάθε επίπεδο αποκτά προτεραιότητα έναντι της άμεσης παραγωγικής εφαρμογής».
(ΓΙΩΡΓΟΣ ΚΑΡΑΜΠΕΛΙΑΣ: «Η νέα εποχή του παγκόσμιου καπιταλισμού», 1999).
«Μια παγκόσμια ελίτ πολιτικών και εκπροσώπων μεγάλων εταιρειών παίρνει αποφάσεις που αφορούν όλο τον πληθυσμό της γης και μάλιστα εν κρυπτώ. Κατά τη διάρκεια της συνόδου (G20, Τορόντο, Ιούνης 2010), δεκάδες διευθυντές των πιο ισχυρών υπερεθνικών εταιρειών είχαν αποκλειστική πρόσβαση σε μυστικές συναντήσεις με τους υπουργούς οικονομικών του G20».
(Δρόμος της Αριστεράς, Το «μοντέλο Τορόντο», 3 Ιούλη 2010).
Η επικράτηση του καπιταλισμού κάθε άλλο παρά έλυσε το πρόβλημα της δημοκρατίας. Αντίθετα, αυτό σήμερα προβάλλει όλο και πιο επιτακτικό και επίκαιρο. Προβάλλει στην επικαιρότητα σαν παγκόσμιο αίτημα της ανθρωπότητας σε διεθνικό επίπεδο. Ο ίδιος ο Λένιν τόνισε πως το μίνιμουμ (δημοκρατικό) πρόγραμμα των κομμουνιστικών κομμάτων δεν πρέπει να εγκαταλειφθεί, παρά μόνο με την πλέρια επικράτηση του σοσιαλισμού.
Αλλά το ζήτημα της δημοκρατίας ήταν και το καθοριστικό ζήτημα που έκρινε την τύχη των κάθε είδους μεταβατικών κοινωνιών (πρώην «σοσιαλιστικών»), όπου εμφανίστηκαν ή και συνεχίζουν να εμφανίζονται.
Για έναν επιπλέον λόγο έχει καθοριστική σημασία το ζήτημα της δημοκρατίας σήμερα. Γιατί ένας δημοκρατικός μετασχηματισμός σήμερα, αναπόφευκτα έχει σ έναν βαθμό και σοσιαλιστικό χαρακτήρα. Είναι ένα στοιχείο που εντόπισε και τόνισε ο Λένιν ακόμη και στην εποχή του.
Για παράδειγμα, μια κοινωνικοποίηση του τραπεζικού συστήματος με διεθνή λαϊκό έλεγχο και δημοκρατική διεύθυνση, μπορεί να θεωρηθεί σαν καθαρά δημοκρατικός μετασχηματισμός ή έχει και σοσιαλιστικό χαρακτήρα;
Τις τελευταίες δεκαετίες η προλεταριοποίηση και η μετατροπή της μεγάλης πλειοψηφίας των εργαζομένων σε μισθωτούς έχει προχωρήσει σε τεράστιο βαθμό. Τα τράστ και τα μονοπώλια έχουν εξελιχθεί σε διεθνείς οργανισμούς με κεφάλαιο και επιρροή, μεγαλύτερα και απ τα πιο ανεπτυγμένα κράτη του πλανήτη.
Στον ίδιο χρόνο έχουμε μια τεράστια αύξηση της κοινωνικής εξαθλίωσης των εργαζομένων- δηλ της αναντιστοιχίας ανάμεσα στο επίπεδο ζωής των εργαζομένων και σ εκείνο των κυρίαρχων τάξεων, αλλά και στο επίπεδο των κοινωνικών αναγκών, που αυξάνουν παράλληλα με τη γιγάντια αύξηση της παραγωγικότητας της εργασίας.
Παράλληλα τον ίδιο καιρό μειώθηκε η φυσική εξαθλίωση, τουλάχιστον στη μεγάλη πλειονότητα των δυτικών-και όχι μόνο- κοινωνιών. Αυτό όμως είχε σαν αποτέλεσμα και τη μεγαλύτερη πρόσδεση των εργαζομένων στη μικρή ατομική ιδιοκτησία (κινητή και ακίνητη, όπως πολλαπλασιασμός ιδιόκτητης κατοικίας, αυτοκίνητα κ.α.), με συνέπεια αρνητικές επιδράσεις στις επαναστατικές διαθέσεις αυτών των τάξεων και στρωμάτων- όπως επισημαίνει και ο Ένγκελς στο «Ζήτημα της κατοικίας»- πράγμα που τους καθιστά αδιάφορους, αν όχι εχθρικούς, ως προς την άμεση εγκαθίδρυση μιας σοσιαλιστικής κοινωνίας (αυτό σε συνδυασμό με τη πείρα και την κατάληξη των καθεστώτων του «υπαρκτού σοσιαλισμού»).
Σε εποχές όμως κρίσης όπως σήμερα, που αμφισβητούνται έντονα αυτά τα «κεκτημένα» και σε συνδυασμό με τις δυνατότητες των νέων τεχνολογιών και της συνειδητοποίησης που επιφέρουν στις δυνατότητες συμμετοχής και ελέγχου των ευρύτερων στρωμάτων και τάξεων στον έλεγχο των κοινωνικών σχέσεων, μετατρέπεται σε μια επιπλέον ώθηση στη διατύπωση και διεκδίκηση δημοκρατικών αιτημάτων.
Είναι αυτό το στοιχείο που πρέπει να μας οδηγήσει στην εκτίμηση της βαρύτητας που έχουν σήμερα τα ζητήματα της δημοκρατίας και της προβολής τους από ένα προοδευτικό κίνημα.
Είναι φανερό ότι το σύστημα μπήκε σε μια φάση όπου δεν μπορεί να ελέγξει τις δυνάμεις που απελευθέρωσε. Δεν είναι τυχαία η έλλειψη σημαντικών ηγετών στις καπιταλιστικές χώρες. Ούτε ότι οι σημαντικότεροι αστοί οικονομολόγοι (Στίγκλιτς, Γκαλμπρέϊθ, Κρούγκμαν) διαφωνούν με την ακολουθούμενη πολιτική.
Ο καπιταλισμός εξελίχθηκε σε σύστημα του παρασκηνίου, όχι του προσκηνίου. Δυνάμεις απ το παρασκήνιο πιέζουν για τις ακολουθούμενες πολιτικές. Δεν είναι τυχαίο ότι παρ όλες τις διαπιστώσεις και τα μεγάλα λόγια, δεν μπόρεσαν να πάρουν κανένα σημαντικό μέτρο ελέγχου των αγορών και των τραπεζών.
Η δύναμή τους είναι η ευκολία συντονισμού των καλά οργανωμένων δυνάμεών τους, που απέναντι στην εργασία φαίνονται να βρίσκουν τον κοινό βηματισμό τους. Η αδυναμία τους είναι ότι προσπαθούν να ελέγξουν δυνάμεις που δεν αντιστοιχούν στα μέτρα τους και τους ξεφεύγουν.
Η αστάθεια του συστήματος θ αυξάνει με γεωμετρική πρόοδο. Η διέξοδος που προτείνουν είναι η συρρίκνωση των κοινωνικών δικαιωμάτων και η υποταγή των κοινωνιών μπρος στις τερατώδεις δυνάμεις των διεθνών καπιταλιστικών οργανισμών. Οι κοινωνίες μπορούν ν αντιτάξουν τη διεθνή συνεργασία και τον συντονισμό του αγώνα τους. Τα εργαλεία για κάτι τέτοιο υπάρχουν και είναι στο ίντερνετ. Θα τα εκμεταλλευτούν;
Φαίνεται ν αναδεικνύεται το ζήτημα της δημοκρατίας σαν το ζήτημα-κλειδί που μπορεί να συσπειρώσει όλη την ανθρωπότητα στη σημερινή εποχή. Δημοκρατία σε διεθνές επίπεδο. Πως μπορεί να υλοποιηθεί;
Παράλληλοι θεσμοί στους καπιταλιστικούς; Ή εκδημοκρατισμός των καπιταλιστικών;
Στην εποχή της βιομηχανικής επανάστασης, η εθνική εργατική νομοθεσία που επιβλήθηκε στους καπιταλιστές, τόσο με τους αγώνες της εργατικής τάξης, όσο και με τις πρωτοβουλίες αστών επιστημόνων και πολιτικών, ορθολογικοποίησε σε κάποιο βαθμό, την εκμετάλλευση των εργαζομένων απ το κεφάλαιο.
Σήμερα απαιτείται μια ορθολογικοποίηση, ένας εκδημοκρατισμός και μια θεσμοθέτηση, διεθνών διαστάσεων, για την αναχαίτιση της μανιώδους επιδίωξης του κέρδους απ το διεθνές κεφάλαιο.
Από πού μπορεί να προέλθει η πρωτοβουλία για μια τέτοια διαδικασία; Οι υπάρχοντες θεσμοί αδυνατούν να επιβάλλουν και τους στοιχειώδεις ελέγχους στις αγορές και το κεφάλαιο.
Η πρωτοβουλία μπορεί να προέλθει απ τον συντονισμένο αγώνα των λαών, που δονούνται σήμερα κάτω από ένα κυρίαρχο αίτημα: δημοκρατία. Όσο κι αν το αίτημα της δημοκρατίας μπορεί να διαφέρει στις αραβικές χώρες σε σχέση με τις ευρωπαϊκές, συγκλίνει ως προς τη διεθνική του διάσταση, γιατί όλες οι χώρες καταδυναστεύονται απ την έλλειψη δημοκρατίας σε διεθνές επίπεδο.
Σημαντικός παράγοντας στη δημοκρατία είναι η διαφάνεια. Το wikileaks δείχνει σαν μια «συνωμοσία» ή σαν μια «ελιτίστικη ενέργεια» κάποιων ειδικευμένων που κατάφεραν να διαρρεύσουν απόρρητα έγγραφα παρά τη θέληση των κυβερνήσεων. Στην πραγματικότητα εκείνο που αποδείχθηκε είναι ότι υπάρχει η δυνατότητα να διασφαλιστεί η πλήρης διαφάνεια στη λειτουργία κυβερνήσεων και οργανισμών (και τραπεζών).
Προσπάθησαν να ελέγξουν το χρήμα τους και απέτυχαν. Νόμισαν ότι μπορούν να ελέγξουν τα μυαλά των ανθρώπων, αλλά δεν λαμβάνουν υπόψη τους ότι εκεί έχουν μαζευτεί ήδη πολλά καινούργια πράγματα και γίνονται απίστευτες διεργασίες, που προδιαθέτουν για ένα απρόβλεπτο μέλλον.
Μέχρι τώρα υπήρχε μια επιφανειακή αίσθηση ότι ελέγχουν κοντοπρόθεσμα κάποια πράγματα, αν και όλοι βλέπουν ότι κάθε τρίμηνο αναγκάζονται ν αλλάζουν άρδην τακτική. Τώρα πλησιάζουμε στο σημείο όπου θα χάσουν τα αυγά και τα πασχάλια.
Προσπαθούν να καναλιζάρουν τις εξελίξεις στους παράλογους μονοδρόμους τους, αλλά ένας λογικός άνθρωπος μπορεί ήδη να τους πει: Η κρίση μόλις έχει αρχίσει. Η εποχή των πραγματικών επαναστάσεων μόλις έχει αρχίσει. Κάθε βήμα θάναι κι ένα βήμα εμπρός για πάντα. Γιατί θάχει μια άμεση και πραγματική παγκόσμια σημασία.
Όποιος πιστεύει ότι μετά την ήττα της πρώτης σοσιαλιστικής επανάστασης, η ζωή «συγκέντρωσε δυνάμεις» για να επιτύχει η 2η προσπάθεια, με το ίδιο στην ουσία περιεχόμενο και στόχους, πλανάται πλάνην οικτρά.
Όποιος νομίζει ότι η φαντασία της πραγματικής ζωής γνωρίζει όρια και ότι τις τελευταίες δεκαετίες έχουμε μια «εξέλιξη των συντηρητικών δυνάμεων» και μια «εξέλιξη των προοδευτικών δυνάμεων», σαν να είναι δύο κόσμοι χωριστοί και ότι δεν αλληλοεπηρεάζονται και αλληλοπλέκονται αυτοί, πλανάται πλάνην οικτρά.
Το να νομίζεις ότι παραμένεις «καθαρός», οχυρονόμενος μόνο στη δική σου ιδεολογία, αρνούμενος να συζητήσεις και να σκεφτείς πάνω στις ιδέες των άλλων ρευμάτων, ακόμη και των συντηρητικών, έχει τόση σχέση με την πραγματική ζωή και εξέλιξη, όση έχει ένα ψάρι έξω απ το νερό με την υδρόβια ζωή.
Είσαι υποχρεωμένος να μελετάς τις ιδέες που διαμορφώνουν τα άλλα ρεύματα.
Υπάρχει μια εξέλιξη που έχει αντικειμενικό χαρακτήρα και μπορεί να μελετηθεί και να χαραχτεί μια πορεία στο μέλλον. Οι ενεργοί όμως παράγοντες που παρεμβαίνουν στην εξέλιξη, έχουν δυνατότητες και το πώς θ αναπτύξουν αυτές τις δυνατότητες και πόσο θα παρέμβουν και θα διαμορφώσουν την εξέλιξη, αυτό δεν μπορεί εκ των προτέρων να προβλεφθεί, να διασφαλιστεί και να αντικειμενοποιηθεί. Αυτή είναι η δημιουργικότητα, η πρωτοτυπία, η φαντασία και το απρόβλεπτο της πραγματικής ζωής.
Αλλιώς: μπορούμε να προβλέψουμε το σκελετό της εξέλιξης. Η πραγματική όμως διαμόρφωσή της, είναι οι ιστοί που θα πλαισιώσουν τον σκελετό, που θα κρίνουν τι πρόσημο θα έχουν, που θα τον οδηγήσουν, τι μορφή θα δώσουν.
Γιώργος Παπανικολάου
