Nina Gatzouli
Πριν από αρκετά χρόνια, όταν ήμουν μαθήτρια στο Γυμνάσιο Τσοτυλίου του νομού Κοζάνης, άκουσα ένα ποντιακό τραγούδι. Παρόλο που δεν μιλούσα τη διάλεκτο των Ελλήνων που ζούσαν για 3000 χρόνια στην παράκτια περιοχή της Μαύρης Θάλασσας της σημερινής Τουρκίας, δεν ήταν πολύ δύσκολο να κατανοήσω το νόημα του τραγουδιού. Δεν είμαι σίγουρη αλλά το θέμα νομίζω πως ήταν ένα βιαστικό ταξίδι: καθώς έφευγαν βιαστικά είδαν χωράφια και κοιλάδες. Και στο τέλος της κοιλάδας στεκόταν ένα τεράστιο δέντρο (…σαν εφέγνα μάλια, μάλια είδον κάμπους και λεβάδια…και στου λεβαδιάν την άκραν έστεκε δένδρον και μέγαν…) Η μουσική ήταν όμορφη, αλλά οι στίχοι ήταν ένα αίνιγμα για μένα. Δεν μπορούσα να καταλάβω περί τίνος επρόκειτο αυτό το τραγούδι.
Μεγαλώνοντας στη δυτική Μακεδονία, στην Ελλάδα, ήξερα ότι τα περισσότερα δημοτικά τραγούδια περιέχουν μια ιστορία. Μιλούν για κάτι που ήταν ιστορικά ή πολιτισμικά σημαντικό την εποχή της δημιουργίας του τραγουδιού. Μου πήρε τριάντα χρόνια και μια μετακόμιση σε άλλη ήπειρο πριν δώσω ίσως μια δική μου εξήγηση στους στίχους και την ιστορία που ίσως συνδέθηκε με αυτό το τραγούδι. Αφού διάβασα το Not Even my Name της Thea Halo κατάλαβα κάποια νοήματα του όμορφου ποντιακού τραγουδιού με το γρήγορο, στακάτο ρυθμό του.
Το βιβλίο «Ούτε το Όνομά μου» (Not Even my Name) είναι η ιστορία της Sano Halo όπως την διηγήθηκε στην κόρη της Thea. Είναι μια συναρπαστική και αξέχαστη ιστορία επιβίωσης, ελευθερίας και υπόσχεσης για μια νέα και καλύτερη ζωή. Είναι αφήγηση της γενοκτονίας των Ποντίων που έλαβε χώρα στις αρχές του αιώνα. Η Halo αιχμαλωτίζει τους αναγνώστες της καθώς περιγράφει την ειδυλλιακή, ποιμενική ζωή της Θυμίας (Σάνο) με την οικογένειά της στα Ποντιακά Όρη της βόρειας Τουρκίας: «Σαν να τραβήχτηκαν από μια κλωστή, τα μάτια μου στράφηκαν προς την ανατολή καθώς ο ήλιος ξεμύτιζε με όλη του τη λαμπρότητα πάνω από τα βουνά. Τα μαλλιά της αδερφής μου φλόγιζαν μπροστά μου και το χρυσό φως του ήλιου βύθισε στους λόφους. Στο δικό μου χέρι ένα χρυσό φως του ήλιου μπερδεύτηκε με το δέρμα του μοσχαριού που οδηγούσε. Ακόμα και το γρασίδι μπέρδεψε το χρώμα του· πρώτα χρυσό μετά πράσινο μετά χρυσό για άλλη μια φορά όπως φλέρταρε με τον ήλιο»
Η ιστορία των τριών χιλιάδων χρόνων των Ελλήνων του Πόντου στην Τουρκία πλησιάζει σιγά σιγά στο τέλος της. Πρώτα άγνωστοι αρχίζουν να εμφανίζονται στα χωράφια και τα δάση του χωριού της Θυμίας, με ελαφρά βήματα και κρατώντας αποστάσεις. «Είχαν αρχίσει να εμφανίζονται στο χωριό μας όλο και περισσότερο», γράφει ο Halo. “Η γλώσσα τους ήταν καινούργια για εμάς και κάθονταν τριγύρω, μακριά από το χωριό, περίμεναν και κοιτούσαν σαν αρπακτικά πουλιά. Ήταν απόκοσμο πώς τριγυρνούσαν ξαφνικά, ήλθαν από το πουθενά και παρατηρούσαν το χωριό μας.”Στη συνέχεια Τούρκοι στρατιώτες εμφανίζονται που αρπάζουν τους άνδρες του χωριού και τους στέλνουν σε στρατόπεδα εργασίας. Η Halo χτίζει αριστοτεχνικά αυτά τα γεγονότα το ένα μετά το άλλο, μεταφέροντας μια αίσθηση καταστροφής. Τα δυσοίωνα γεγονότα φτάνουν στο αποκορύφωμά τους καθώς Τούρκοι στρατιώτες, την άνοιξη του 1922, αρχίζουν να χτυπούν τις πόρτες με τα κοντάκια των τουφεκιών τους. “Πρέπει να φύγετε από αυτό το μέρος. Πρέπει να πάρετε μαζί σας μόνο ό,τι μπορείτε να κουβαλήσετε”, φωνάζουν μεταδίδοντας την προκήρυξη που εξέδωσε ο στρατηγός Μουσταφά Κεμάλ. Ο Ποντιακός ελληνικός πληθυσμός εκκενώνεται βίαια από το χωριό τους.
Έτσι, ξεκινά η πορεία θανάτου των εξόριστων. Η Halo περιγράφει την οδυνηρή διαδρομή του εξορισμένου πληθυσμού, συνοδευόμενος από τον τούρικικο στρατό. Η αγαπημένη οικογένεια της Θυμίας και η πανέμορφη ποιμενική γη αντιπαρατίθενται σε μια σειρά βάναυσων γεγονότων, προκαλώντας στον αναγνώστη μια πλήρη γκάμα ανθρώπινων συναισθημάτων. Η Θυμία παρακολουθεί την οικογένειά της και άλλους ανθρώπους από το χωριό της να πεθαίνουν ο ένας μετά τον άλλον από πείνα, δυσεντερία και φυματίωση.
Το δεκάχρονο κοριτσάκι είναι πλέον απογυμνωμένο από ό,τι είχε αγαπήσει στον κόσμο. Της αφαιρούν ακόμη και το όνομά της, όταν η μητέρα της, άρρωστη και ανήμπορη να τη φροντίσει, αφήνει τη Θυμία σε μια Ασσύρια που δεν μπορεί να προφέρει το ελληνικό της όνομα και την μετονομάζει σε «Σάνω». Στα δεκαπέντε της η Σάνω πωλείται για γάμο με έναν άντρα πολύ μεγαλύτερο από εκείνη. Την φέρνει στην Αμερική, όπου η Σάνω μεγαλώνει με αγάπη δέκα παιδιά. Η αθώα χωριατοπούλα γίνεται η αποφασιστική γυναίκα του εικοστού αιώνα.
Η οδυνηρή ιστορία της Halo θυμίζει τη σοφόκλεια τραγωδία, στην οποία ο Λάχεσης, η Κλωθώ και ο Άτροπος — οι αρχαίες Μοίρες, έριχναν αυθαίρετα, αναπόδραστη καταστροφή. Αν και θα περίμενε κανείς ότι τέτοιες βασανιστικές εμπειρίες θα γεμίσουν οποιονδήποτε με θυμό και πικρία, η Σάνω αναδύεται σε μορφή δίχως κακία. Είναι μόλις δέκα όταν η αναταραχή κατακλύζει το χωριό της. Αλλά η αφήγηση προσφέρει αναλαμπές μιας νεαρής κοπέλας που είναι ώριμη πέρα από την ηλικία της. Είναι εργατική από νεαρή ηλικία, βοηθάει πάντα τη μητέρα της και όταν η τραγωδία έρχεται στο κατώφλι της και βλέπει την οικογένειά της να χάνεται, ο πόνος είναι ανυπόφορος. Ωστόσο, δεν κατηγορεί κανέναν.Η Halo στρέφει επιδέξια την προσοχή του αναγνώστη στις στενές οικογενειακές σχέσεις που χαρακτήριζαν τη ζωή στο μικρό ποντιακό χωριό. Η οικογένεια της Θυμίας ήταν εκτεταμένη και όχι μονοπύρηνη παρέχοντας ένα περιβάλλον αγάπης στο οποίο κάθε μέλος είχε έναν ρόλο. Όχι μόνο οι γονείς και τα αδέρφια, αλλά και οι παππούδες, οι γιαγιάδες, οι θείες και οι θείοι ήταν σημαντικοί για τη λειτουργία της οικογένειας. Αυτή η έννοια της οικογένειας είναι μια από τις καθοριστικές ιδιότητες της ελληνικής παράδοσης. Η δύναμη της Σάνω και η ικανότητά της να υπομένει τέτοιο πόνο χωρίς η ίδια να γίνεται καταστροφική και απεχθής, πηγάζει από το περιβάλλον των χρόνων της μόρφωσής της. Είναι σαν τον αρχαίο Φοίνικα, που κάθε χίλια χρόνια βυθίζεται στη φωτιά και ξαναγεννιέται. Η Σάνω βγαίνει από τη σπαρακτική τραγωδία με την ικανότητά της να αγαπά ανέπαφη. Έχει τη δύναμη να αναθρέψει και να μεγαλώσει με αγάπη δέκα δικά της παιδιά!
ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ ΓΙΑ ΟΛΟΥΣ
«Ούτε το Όνομά μου» είναι ένα βιβλίο όχι μόνο για τους Ελληνοαμερικανούς και τους Έλληνες της Ελλάδας, είναι ένα βιβλίο για την ανθρωπότητα. Ο κόσμος πρέπει να μάθει για την Ποντιακή πορεία θανάτου. Η Thea Halo έγραψε την ιστορία της μητέρας της για να κάνει γνωστή σε όλους την τραγωδία της μητέρας της. Και έγραψε και για τα παιδιά μας, και για τα παιδιά των παιδιών μας. Τα φρικτά γεγονότα είναι κομμάτια της ιστορίας. Η ιστορία του Πόντου, όπως ακριβώς η Μικρασιατική Καταστροφή και ο Ελληνικός Εμφύλιος Πόλεμος 1944-1947, είναι περίοδοι που παραβλέπονται από τα σχολικά βιβλία ιστορίας στην Ελλάδα και από τα περισσότερα ελληνικά σχολεία της διασποράς. Η ιστορία δεν περιλαμβάνει μόνο μέρες δόξας, αλλά και τραγωδίες και ήττες, και, ναι, πολλά λάθη. Όλοι μας μπορούμε να μάθουμε από την ιστορία της Σάνω. Ένα πράγμα που μαθαίνουμε είναι ότι άνθρωποι διαφορετικών εθνοτήτων μπορούν να συνυπάρξουν ειρηνικά, εάν αφεθούν μόνοι από παρεμβατικές κυβερνήσεις. Το πιο σημαντικό μάθημα που μας διδάσκει αυτό το βιβλίο, ωστόσο, είναι ότι δεν μπορούμε να κρύβουμε την αγωνία και τον πόνο κάτω από το χαλί και να προσποιούμαστε ότι αυτά τα πράγματα δεν συνέβησαν ποτέ. Εάν το κάνουμε αυτό, προωθούμε τη γενοκτονία και επιτρέπουμε να συμβαίνει ξανά και ξανά.
