Ή είναι καλό να είσαι γόνος μεγάλης οικογένειας;»
Η Πηνελόπη Δέλτα (1874-1941) ήταν κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη και της Βιργινίας Χωρέμη, γνωστές και οι δύο οικογένειες και διάσημες για τον βίο, τα πλούτη και τα έργα τους, καθώς και για την προσφορά τους στη Νεότερη Ελλάδα. Ο Μπενάκης, φίλος του Ελευθερίου Βενιζέλου, δήμαρχος και πολιτικός, συν τοις άλλοις, «ήταν πάρα πολύ αυταρχικός, όπως κάθε σοβαρός πατέρας που σέβεται τον εαυτό του και οφείλει να έχει το “μέτωπο καθαρό” στην κοινωνία. Η οικογένεια λοιπόν στέκεται μπροστά του σούζα».
Ο αυταρχικός πατέρας
Τον πατέρα, εμείς τα παιδιά, τον φοβούμασταν πάρα πολύ για να μπορούμε και να τον αγαπούμε. Τον τρέμαμε. Σαν έμπαινε ο πατέρας στο σπίτι, τσιμουδιά δεν ακούουνταν στο σπουδαστήριο, όσο μικρά ή μεγάλα και αν ήμασταν. Αν τύχαινε και βρισκόμαστε στην είσοδο για να δούμε την ώρα ή για καμιά δουλειά, την ώρα που άνοιγε ο πατέρας με το κλειδί του και έμπαινε, πηγαίναμε φρόνιμα και τον χαιρετούσαμε (δε μας φιλούσε, απλώς μας χαιρετούσε μ’ ένα: «Ε, κάτι εδώ; Πες να σερβίρουν γρήγορα, βιάζομαι»). Και φεύγαμε βιαστικά, μη μας βρει κανένα ψεγάδι…
Τον θυμούμαι που έμπαινε στην είσοδο και γέμιζε, λες, αμέσως το σπίτι· θυμούμαι το θαυμασμό μου για τον «πατέρα», την υπερηφάνεια, και συνάμα τη βία να εξαφανιστούμε, μη μας βρει καμιάν αιτία για κατσάδα ή μπάτσο.
Oι μπάτσοι στο πρόσωπο ήταν συχνοί, δίνουνταν εύκολα και θυμούμαι ακόμα τώρα το αίσθημα της ντροπής, του εξευτελισμού, όσο και της ζάλης που ακολουθούσε κάθε μπατσιά, που πηγαινοέφερνε το μυαλό μας. Μας μπάτσιζε ο πατέρας κάποτε, αλλά σπανιότερα από τη μητέρα, που ζούσε περισσότερο στο σπίτι και τιμωρούσε συνεπώς συχνότερα και ευκολότερα.
O πατέρας ήταν βίαιος, θυμώδης, αυθαίρετος, κοτζάμπασης. Εκείνο που ήθελε το ήθελε και το επέβαλλε. Διέταζε. Και οι άλλοι υπήκουαν. Επιβάλλουνταν. … υποχωρούσαν. Ήταν αφέντης. Κάποτε τύραννος. Μα ήταν βαθιά ευγενής. Και ήταν τίμιος στη σκέψη όσο και στις δοσοληψίες. Και ήταν ειλικρινής, και ήταν υπερήφανος, ίσιος, αλύγιστος, αμείλικτος στο ζήτημα «συνείδηση». Το νιώθαμε μεις τα παιδιά, και το ένιωθαν όλοι που τον ήξεραν. O πατέρας ήταν «χαρακτήρας»…
Αργότερα τον γνώρισα και τον εξετίμησα. Ως το τέλος της ζωής του μου έμεινε θεότης απλησίαστος. … Έκλαψα όλη μου τη ζωή. Μου επιβλήθηκε πάντα και με τυράννησε, ξέροντας και μην ξέροντας. Και ως το τέλος βάρυνε η θέληση και η τυραννία του στη ζωή μου. Και όμως έμεινε η τελευταία μεγάλη αγάπη της ζωής μου.
Και λάτρεψα τον πατέρα μου σαν κάτι ανώτερο. Δεν τον πλησίαζα όμως. Δεν τον αγαπούσα με τρυφερότητα. Έστεκε πολύ μακριά μας, θεότης απρόσιτος, μα θεότης (Π. Δέλτα, Πρώτες ενθυμήσεις, Ερμής).
Για να ευθυμήσουμε, θα ήθελα να θυμίσω πως οι μπάτσοι στην ταινία Το ξύλο βγήκε απ’ τον παράδεισο του Αλέκου Σακελλάριου δίνονται στο σχολείο που εκείνος ίδρυσε, το Κολέγιο Αθηνών. Ίσως ο Σακελλάριος, που δεν αφήνει τίποτα στην τύχη, να έριξε μια λοξή ματιά στην ιστορία του σχολείου και στους μπάτσους ως μέσου διαπαιδαγώγησης των δυσάγωγων τέκνων και δη κορασίδων.
Η αυταρχική μητέρα
Το μεγαλοαστικό περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε η Πηνελόπη είχε όλες τις ευκαιρίες για καλή παιδεία, πνευματική καλλιέργεια και κοινωνικές συναναστροφές, τις οποίες επεξέτεινε και στη διάρκεια του συζυγικού της βίου. Έμαθε ξένες γλώσσες και έγινε μια υποδειγματική κόρη. Η μητέρα, ως αντιπρόσωπος του θεού-συζύγου της, εντός της οικίας, φανατικότερη του πατέρα, βοηθούσε στη διαμόρφωση των θυγατέρων της έτσι ώστε όχι να είναι ευτυχισμένες, αλλά να είναι ευπρεπείς και όπως αρμόζει στην κοινωνική τους θέση και τάξη. Το αποτέλεσμα ήταν ένα ευαίσθητο πλάσμα όπως η Πηνελόπη να γίνει ευάλωτη και εύθραυστη ώστε στις δυσκολίες που γνώρισε να επιζητεί τον θάνατο. Ωστόσο εμφανιζόταν στις ανιαρές κοσμικές συγκεντρώσεις της ελληνικής παροικίας, όπου βαριόταν δεόντως.
Όταν το 1882 έφτασε στην Αθήνα από την πλούσια και κοσμοπολίτικη Αλεξάνδρεια –σαν χωριό θα πρέπει να της φάνηκε– ο θείος της ανέλαβε να της προξενέψει τον μεγαλέμπορο βαμβακιού Στέφανο Δέλτα. Εκείνη διαφώνησε αλλά δεν της πέρασε, παρά την απόπειρα αυτοκτονίας που επιχείρησε, διότι το προξενιό έγινε στο πλαίσιο των συμμαχιών που ετοίμαζαν οι πλούσιες οικογένειες, οι οποίες χρησιμοποιούσαν τα παιδιά τους, όπως και οι βασιλείς, για τη διαιώνιση της δυναστείας. Κι έτσι έγινε σύζυγος Στέφανου Δέλτα. Με τον Δέλτα απέκτησε τρεις κόρες: τη Σοφία, τη Βιργινία και την Αλεξάνδρα. Από τις κόρες της απέκτησε εγγόνια και δισέγγονα – μεταξύ των οποίων είναι και ο πρώην πρωθυπουργός Αντώνης Σαμαράς, καθώς και ο σημαντικός μελετητής και μεταφραστής της λογοτεχνίας Παύλος Ζάννας.
Ο έγγαμος βίος στην Αλεξάνδρεια, όπου οι γυναίκες των επιφανών είναι απλώς διακοσμητικές, ακολουθεί την καθωσπρέπει ρουτίνα των πλουσίων μέχρι τότε που θα καταφθάσει στον παράδεισο της βαρεμάρας ο όφις, ο υποπρόξενος Ίων Δραγούμης, για να ταράξει τα νερά και την ψυχή της νεαρής Πηνελόπης. Του Ίωνα δεν του λείπει η γοητεία, η τόλμη και το θάρρος (το θράσος), φλερτάρει μια γυναίκα παντρεμένη με τρία παιδιά και αδιαφορεί παντελώς για την κοινωνική κατακραυγή. Ο έρωτάς τους συνεπήρε μυαλά και τύπους, ειδικά της Πηνελόπης, που δεν είχε γνωρίσει ποτέ τον έρωτα ούτε τον εραστή, παρά μόνο τον αξιοπρεπή σύζυγο στο πρόσωπο του Δέλτα. Ο Ίων φάνταζε στα μάτια της θεόσταλτος. Αν λάβουμε υπόψη μας πως και το όνομα Ίων σημαίνει ο Ερχόμενος, η Πηνελόπη τον είδε σαν τον θεό Έρωτα που κατέβηκε από τον ουρανό – εξ οράνω, λέει η Σαπφώ, και τον ερωτεύτηκε coup de foudre, κεραυνοβόλα, μέχρι θανάτου. Όμως, όπως όλα τα απαγορευμένα, τα επικίνδυνα και τα αμαρτωλά, ο έρωτας αυτός δεν είχε ελπίδα.
Αν η Πηνελόπη δεν μπόρεσε να αποτρέψει τον γάμο με την πρώτη απόπειρα αυτοκτονίας, πολύ περισσότερο με μια δεύτερη δεν θα μπορούσε να τον διαλύσει. Διέλυσε όμως το σώμα και την ψυχή της. Το ειδύλλιο διεκόπη, όταν μάλιστα εκείνος, λίγο μετά, συνδέθηκε με την ηθοποιό Μαρίκα Κοτοπούλη, τρώγοντας η Πηνελόπη τον ισχυρότερο μπάτσο από όλους τους πατρικούς μπάτσους που είχαν φάει τα τρυφερά μάγουλά της.
Η σκλήρυνση κατά πλάκας λένε πως είναι αυτοάνοσο νόσημα, επομένως δικαιούμαστε να πούμε πως η Πηνελόπη, αφού δεν μπόρεσε να πεθάνει, μπόρεσε να πάθει ανήκεστον βλάβη.
Και έτσι άρχισε να γράφει.
Η μόνη διέξοδος στην αφόρητη γενικώς πλήξη της ήταν το γράψιμο. Είχε ταλέντο, ικανότητα περιγραφής, χιούμορ, δραματικότητα, και το σημαντικότερο ήταν ότι οι ηρωίδες είχαν δικά της χαρακτηριστικά, όπως συνήθως συμβαίνει και όπως φαίνεται στην τριλογία Ρωμιοπούλες, εκ των οποίων η τρίτη τελειώνει με ένα αυτοβιογραφικό μυθιστόρημα στο οποίο η δραστήρια, έξυπνη και δυναμική γυναίκα Δέσποινα Κρινά-Δαπέργολα ζει μέσα στο χρυσό κλουβί της, επειδή αυτή ήταν η μοίρα της γυναίκας εκείνη την εποχή και οι κοινωνικές επιταγές.
Κι εδώ θα ρίξω μία ακόμα λοξή ματιά στο σίριαλ που πρόβαλε φέτος η ΕΡΤ1, με τον τίτλο Ηλέκτρα, το οποίο φαίνεται σαν να είναι η μεταφορά στα χρόνια της Επταετίας της ζωής της ηρωίδας Ηλέκτρας – Πηνελόπης, με το χρυσό κλουβί της Δαπέργολα σε πρώτο πλάνο στο σίριαλ και τον συντηρητικό σύζυγο θεματοφύλακα των παραδόσεων.
Και τώρα μερικές παρεκβάσεις πραγματικές
Παρέκβαση πρώτη: Η Πηνελόπη δεν είναι η μοναδική στην κατηγορία της. Παρόμοια αυστηρή μητέρα που καταδίκασε την ωραία και ταλαντούχα κόρη της, τη ζωγράφο Σοφία Λασκαρίδου (1876-1965), στη μοναξιά διά βίου, είναι η ίδια η μητέρα, η οποία, στην πρόταση γάμου του διανοούμενου Περικλή Γιαννόπουλου, απάντησε, για λογαριασμό της κόρης και χωρίς να τη λάβει υπόψιν της, ότι η κόρη της δεν παντρεύεται. Ο Γιαννόπουλος αυτοκτόνησε με τρόπο ελληνικά τελετουργικό, όπως είναι γνωστό, και η Σοφία πέρασε μια ζωή ολόκληρη μόνη και κυρτωμένη σε μια αναπηρική καρέκλα.
Παρέκβαση δεύτερη. Η Ναταλία Μελά (1923-2019) ήταν εγγονή του Μακεδονομάχου Παύλου Μελά. Η γιαγιά της ήταν αδελφή του Ίωνα Δραγούμη. Η Ναταλία ήθελε να σπουδάσει στο Πανεπιστήμιο Ιστορία και Φιλοσοφία και ο πατέρας της την απέτρεψε μιλώντας περιφρονητικά για τις φοιτήτριες… λες και ήταν ντροπή οι θυγατέρες των μεγάλων οικογενειών να σπουδάζουν. Οπότε συμβιβάστηκε με τη Σχολή Καλών Τεχνών, που και αυτή η Σχολή εθεωρείτο ντροπή για γυναίκα, από την οποία όμως η Ναταλία βγήκε σημαντική γλύπτρια. Η Ναταλία παντρεύτηκε τον σημαντικότατο –και «θεόπνευστο», όπως εκείνος νόμιζε– αρχιτέκτονα Άρη Κωνσταντινίδη (1913-1993), ο οποίος, όταν αισθάνθηκε ότι οι απόψεις του για την τέχνη του δεν έβρισκαν απήχηση, αν και είχε γνωρίσει μεγάλες επιτυχίες στη ζωή του, αυτοκτόνησε όπως ο Γιαννόπουλος. Όσο για τον Ίωνα Δραγούμη, συνοδοιπόρο του Γιαννόπουλου, αυτός εκτελέστηκε εν ψυχρώ στη λεωφόρο Κηφισίας, απέναντι από το σημερινό Χίλτον, όπου και το μνημείο του, από φανατικούς Βενιζελικούς, στα δύσκολα χρόνια του Εθνικού Διχασμού.
Τα παραδείγματα είναι πολλά. Όμως και για τις τρεις επιφανείς γυναίκες που, κατά κάποιον τρόπο, συνδέονται οικογενειακά, λες πως ήταν από τη μοίρα τους γραμμένο ο συμπάρεδρος των μεγάλων θεσμών Έρωτας να θεωρείται απαγορευμένος…
Ανθούλα Δανιήλ: Δρ Φιλολογίας, συγγραφέας και κριτικός λογοτεχνίας, μέλος της Ένωσης Ελλήνων Θεατρικών και Μουσικών Κριτικών και μέλος της Εταιρείας Συγγραφέων
