Από τη δικτατορία της τηλεόρασης στο χάος του Διαδικτύου
Διαδίκτυο, έξυπνα τηλέφωνα και social media. Το τέταρτο της σειράς άρθρων για τις κοινωνικές επιπτώσεις των νέων τεχνολογιών επικοινωνίας.
Του Δημήτρη Κωνσταντακόπουλου
27 Νοεμβρίου 2021
Στο προηγούμενο άρθρο αυτής της σειράς δείξαμε ότι η είσοδος της τηλεόρασης σηματοδότησε στην πράξη μια μεταβολή επί τα χείρω της ικανότητας ορθολογικής πρόσληψης της πραγματικότητας και πώς, μάλιστα, έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην «αυτοκτονία»-κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης.
Η εισαγωγή της τηλεόρασης είχε μεγάλες επιπτώσεις στην πολιτική αλλά και στην κοινωνική ζωή, εκτός των άλλων μειώνοντας την ανάγνωση βιβλίων και ενισχύοντας την απομόνωση των ατόμων και εν γένει τον ατομικισμό, στο μέτρο που η παρακολούθησή της περιόρισε πολύ την οικογενειακή και κοινωνική ζωή.
Μια πολύ χειρότερη όμως εξέλιξη είχαμε με την εισαγωγή της ιδιωτικής τηλεόρασης, που αποδεικνύεται πολύ λιγότερο πρωτόγονη και γι’ αυτό πολύ περισσότερο αποτελεσματική από τα κράτη στην παρουσίαση της προπαγάνδας υπό τη μορφή πληροφόρησης. Οι στατιστικές επίσης έχουν δείξει ότι τα τελευταία πενήντα χρόνια (και με την είσοδο της ιδιωτικής τηλεόρασης) έχει μειωθεί πάρα πολύ ο χρόνος στα δελτία ειδήσεων που διατίθεται στις διεθνείς ειδήσεις, παρόλο που αυτές προσέλαβαν πολύ μεγαλύτερη σημασία λόγω της αυξανόμενης διεθνούς αλληλεπίδρασης (σήμερα π.χ. κατοικούμε σε ένα ιδιόμορφο «υπερκράτος» για τις υπόλοιπες επαρχίες του οποίου ξέρουμε πολύ λιγότερο τι συμβαίνει από την εποχή που ήταν όντως ξένα κράτη), ενώ και αυξήθηκε ο χρόνος που αφιερώνεται σε διάφορα «γεγονότα» του αστυνομικού δελτίου, της ζωής των σταρ, τα «αξιοπερίεργα» κλπ., με άλλα λόγια πήγαμε από τις πραγματικές ειδήσεις, που αφορούν γεγονότα καθοριστικά για μια κοινωνία ή για τον κόσμο, σε ένα είδος θεατρικής βαριετέ υπό μορφή δελτίου ειδήσεων, από το οποίο απουσιάζουν ακόμα και μείζονα πολιτικά γεγονότα.
Για παράδειγμα, τα ασφυκτικά ελεγχόμενα από την ελληνική στρατιωτική δικτατορία μέσα ενημέρωσης ενημέρωσαν τους Έλληνες αρκετά καλά και για τις εξελίξεις στο Βιετνάμ και για την επανάσταση του Μάη του 1968 στη Γαλλία.
Στην εποχή μας, τα ελληνικά μέσα ενημέρωσης (όπως και το σύνολο των ευρωπαϊκών) συσκότισαν όσο μπορούσαν περισσότερο τους διαρκείς πολέμους στη Μέση Ανατολή, το ποιοί έκαναν τι δηλαδή, προκαλώντας μια τεράστια σύγχυση ως προς το τι συμβαίνει σε ένα από τα βασικότερα, ίσως το πιο καθοριστικό, «μέτωπα» του κόσμου μας. Επίσης έδωσαν ελάχιστες πληροφορίες για το σχεδόν επαναστατικό κίνημα των Κίτρινων Γιλέκων που κινητοποίησε εκατομμύρια Γάλλους και δεν έγραψαν απολύτως τίποτα για το ποιά ήταν τα δύο κεντρικά του αιτήματα (στήριξη του βιοτικού επιπέδου των λαϊκών στρωμάτων, έλεγχος της εκτελεστικής εξουσίας και λαϊκή νομοθετική πρωτοβουλία με δημοψηφίσματα).
Ταυτόχρονα, η είσοδος της ιδιωτικής τηλεόρασης σηματοδότησε μια μαζική επίθεση στο επίπεδο πολιτισμού των ανθρώπινων κοινωνιών, στην οποία δεν χρειάζεται να αναφερθούμε. Είναι ορατή δια γυμνού οφθαλμού κάθε φορά που ανοίγει ένας πολίτης την τηλεόρασή του. Συνέβαλε πολύ σημαντικά στην αύξηση της εγκληματικότητας, περιλαμβανομένης της παιδικής εγκληματικότητας.
Τώρα όμως, με το Διαδίκτυο, με τα έξυπνα τηλέφωνα και με τα δίκτυα, σε συνδυασμό με τις τεχνολογίες παρακολούθησης εκατομμυρίων ανθρώπων, οδηγούμαστε σε μια ιστορικά άνευ προηγουμένου επιχείρηση χειραγώγησης του ανθρώπινου μυαλού και των ανθρώπινων συγκινήσεων.
Από την τάξη στην αταξία, από τη σύνθεση στην αποσύνθεση
Αν μη τι άλλο, έχουμε τώρα με το Διαδίκτυο και τα social media έναν πολλαπλασιασμό των εισερχόμενων μηνυμάτων. Είναι τόσο πολλά που υπερβαίνουν τη δυνατότητα του μυαλού να τα απορροφήσει και να τα επεξεργασθεί κριτικά, ακόμα και αν διαθέτει τα εφόδια που χρειάζεται. Διασπούν την προσοχή σε πλήθος πληροφοριών που δεν είναι άλλωστε πολλές φορές αληθινές, με αποτέλεσμα νέες γενιές να μη μπορούν να διαβάσουν κείμενα άνω των 150 λέξεων, ενώ παρέχουν τεράστιες δυνατότητες στους ελέγχοντες το Διαδίκτυο να αποφασίσουν τι είναι σημαντικό και τι δεν είναι και να αποδώσουν τη σημασία που θέλουν σε κάθε είδηση, αποδιοργανώνοντας τη σκέψη και μεταβάλλοντάς την σε «αχταρμά».
Από τον κόσμο του Χέγκελ, όπου το διάβασμα της εφημερίδας είχε αντικαταστήσει την τάξη της πρωινής προσευχής, από τον κόσμο που οικοδομούσε τάξη και κοσμοαντίληψη με την πληροφορία, έστω και αν είχε μεγαλύτερη ή μικρότερη δόση παραπλάνησης, πήγαμε στον κόσμο που αποδομεί και αποσυνθέτει τη σκέψη μέσω της χαοτικής, δήθεν «πληροφορίας». Στον κόσμο αυτό έγιναν δυνατές επιθέσεις χωρίς προηγούμενο κατά της ίδιας της λογικής, με έναν περίτεχνο συνδυασμό καθαρών ψευδών και έντεχνης αμφισβήτησης του λογικού υποβάθρου της ανθρώπινης σκέψης. Μια τέτοια μαζική παγκόσμια επίθεση επιχειρήθηκε εναντίον της επιστημονικά αποδεδειγμένης, με ένα συντριπτικό όγκο στοιχείων, ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής. Ακόμα πιο εντυπωσιακή και βαθιά ήταν η επίθεση κατά της ίδιας της επιστήμης και της λογικής (εμμέσως πλην σαφώς και κατά της ιδέας της κοινωνικής και διεθνούς αλληλεγγύης) που σημειώθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας και που, κατά τρόπο, πολύ ανησυχητικό, συνοδεύτηκε από την «απαγωγή» της ίδιας της αμφισβήτησης και από την καταστροφή του ίδιου του σώματος των κριτηρίων και αξιών που επιτρέπουν τον διάλογο, τη σύγκριση και τη διαμάχη των ιδεών. Τώρα δεν κινδυνεύουμε μόνο από τον και πνευματικό αυταρχισμό ή και τον ολοκληρωτισμό του κατεστημένου, κινδυνεύουμε να χάσουμε και το όπλο της έλλογης Κριτικής, που παρήγαγε υπό μία έννοια ο ίδιος ο καπιταλισμός, όσο δεν είχε αποκτήσει ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά.
Στην εποχή μας, τη θέση του μουσολινικού και χιτλερικού ανορθολογικού αφηγήματος έχει πάρει η διαδιδόμενη μέσω του Διαδικτύου «θρησκεία της συνωμοσίας» QAnon, προϊόν συνωμοσίας η ίδια, που επιχειρεί να γίνει ο άξονας ενός «τρελαμένου κόσμου».
Παρόλο που πάντοτε οι εφημερίδες και οι τηλεοράσεις επιχειρούσαν χειραγώγηση του κοινού τους, κινούνταν σε ένα περιβάλλον τάξης, έστω και παραπλανητικής. Ο αναγνώστης είχε από την πρώτη σελίδα έναν τρόπο οργάνωσης στο μυαλό του και κατανόησης των όσων συμβαίνουν και της σημασίας τους. Μια εφημερίδα στο παρελθόν δύσκολα θα απέκλειε εντελώς μια σημαντική είδηση. Υπήρχε και κάποιο όριο στην τερατολογία, γιατί αναπόφευκτα οι αναγνώστες μπορούσαν να συγκρίνουν τη μια εφημερίδα με την άλλη και ένας δημοσιογράφος που θα έγραφε ό,τι του κατέβαινε στο κεφάλι θα μπορούσε να βρει τον μπελά του από την κριτική που θα δεχόταν.
Με το Διαδίκτυο έχει χαθεί η λογική της οργάνωσης του κόσμου και την έχει αντικαταστήσει η πολυδιάσπαση και το πλήρως ανεξέλεγκτο της αρθρογραφίας και της ίδιας της ειδησεογραφίας, η αποσύνθεση των ειδήσεων και «ειδήσεων». Αντί να θεμελιώνει μια δημοκρατική τάξη στην ενημέρωση, το διαδίκτυο, ακριβέστερα όσοι είναι σε θέση να το ελέγξουν, οργανώνει το χάος, τη σύγχυση και την αταξία.
Το πράγμα έχει και σοβαρές κοινωνικές εκτός από τις πολιτικές, ανθρωπολογικές και ιδεολογικές ακόμα συνέπειες. Εμπειρικά δεδομένα, ιδίως στις ΗΠΑ, έδειξαν ότι τα social media και τα έξυπνα τηλέφωνα προκάλεσαν μεγάλα προβλήματα στην πνευματική και ψυχική υγεία (περιλαμβανομένης και της αύξησης των αυτοκτονιών) παιδιών και εφήβων, μαθησιακές δυσκολίες και δυσκολίες στη συναισθηματική τους ανάπτυξη και την κοινωνικότητά τους. Ήδη η Κίνα πήρε μια σειρά μέτρα περιορισμού της πρόσβασης των παιδιών και εφήβων στα video games. Οποιοσδήποτε χρήσης του Facebook διαπιστώνει εύκολα ότι η χρήση του δεν διευκολύνει τόσο τον διάλογο, όσο προάγει τον φανατισμό, την επιθετικότητα και την εκδήλωση ψυχοπαθολογιών, εις βάρος του περιεχομένου και της ανταλλαγής και σύγκρουσης των ιδεών. Κατεβάζει και δεν ανεβάζει το επίπεδο των χρηστών του, ενώ όπου παρέχεται η δυνατότητα της ανωνυμίας, απαλλάσσει τους χρήστες από οποιαδήποτε ευθύνη και έλεγχο για οτιδήποτε γράφουν.
kosmodromio.gr
