Λίγα είναι τα τοπία που έχουν αλλάξει μορφή τόσο ριζικά από την κλασική αρχαιότητα, όσο αυτό γύρω από την αρχαία Πέλλα.
Η απέραντη σημερινή πεδιάδα που απλώνεται στα νότια της πόλης σχηματίστηκε κατά τις δύο τελευταίες χιλιετίες από τις προσχώσεις των τριών μεγάλων ποταμών που εκβάλλουν στην περιφέρειά της: του Αξιού στα ανατολικά της, του Λουδία στα δυτικά και του Αλιάκμονα, που τότε εξέβαλε στα νότια του Θερμαϊκού κόλπου. Δεν είναι γνωστή η προέλευση του ονόματος της πόλης, καθώς πέρα από αβάσιμες μυθολογικές παρετυμολογήσεις, μπορεί κανείς να το αποδώσει είτε από το επίθετο πελλός, δηλαδή σκουρόχρωμος (βλ. επίθετο πελιδνός), από το χρώμα του εδάφους των προσχώσεων, είτε από την αναφορά του Ησύχιου ότι στη μακεδονική διάλεκτο της ελληνικής καλούν πέλλας τους λίθους, επειδή κτίστηκε σε θέση με υπέδαφος βραχώδες, στους νότιους πρόποδες τριών λόφων.
Κείμενο: Χάρης Τσούγγαρης – Αρχαιολόγος
Η νεκρόπολη της Πέλλας
Σε μικρή απόσταση από το ανατολικό και από το δυτικό τείχος της ελληνιστικής Πέλλας ξεκινούν τα νεκροταφεία της πόλης, τα οποία καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση, φτάνοντας στα δυτικά ως τη Νέα Πέλλα και στα ανατολικά ως το όριο της αγροτικής περιοχής της Πέλλας προς τη Χαλκηδόνα.
Περισσότερα πυκνά είναι τα νεκροταφεία που έχουν ανασκαφεί κοντά στα τείχη, ενώ σε μεγαλύτερη απόσταση εντοπίζονται κυρίως μακεδονικού τύπου τάφοι και κιβωτιόσχημοι τάφοι μεγάλου μεγέθους. Η νεκρόπολη καλύπτει το χρονικό διάστημα από τον 4ο αιώνα π. Χ. ως το τέλος των ρωμαϊκών χρόνων και περιλαμβάνει όλα τα είδη των ταφικών κτισμάτων και κατασκευών που εντοπίζονται κατά την περίοδο αυτή σε νεκροταφεία του υπόλοιπου ελληνικού χώρου. Από τις εκατοντάδες τάφων που έχουν ανασκαφεί, εκτίθενται στο Μουσείο πολυάριθμα κτερίσματα που φωτίζουν πολλαπλά τη ζωή και τα ταφικά έθιμα των κατοίκων της πόλης.Κείμενο:
Χάρης Τσούγγαρης – Αρχαιολόγος
Το κλασικό νεκροταφείο
Από τα τέλη του 5ου αιώνα π.Χ. μέχρι την αναδιοργάνωση της Πέλλας από τον Κάσσανδρο, το νεκροταφείο της πρωτεύουσας της αρχαίας Μακεδονίας αναπτύχθηκε κυρίως έξω από το βόρειο τείχος της πόλης με πυκνότερο πυρήνα στο νότιο τμήμα της μεταγενέστερης Αγοράς των ελληνιστικών χρονών.
Οι ταφές εντοπίστηκαν κατά την ανασκαφή της Αγοράς, η κατασκευή της οποίας είχε καταστρέψει ή είχε καλύψει πολλές από αυτές. Η πλειοψηφία των ταφών έχει τη μορφή ενός απλού ορύγματος, ορισμένες φορές με μικρές πέτρες να ενισχύουν τα τοιχώματα. Υπάρχουν όμως και μεγαλύτεροι ορθογώνιοι τάφοι, με μήκος μέχρι 7 μέτρα και βάθος μέχρι 4 μέτρα, λαξευμένοι στο φυσικό, βραχώδες υπέδαφος. Τα παιδιά θάβονταν συχνά μέσα σε αμφορείς. Μικροί χωμάτινοι τύμβοι και επιτύμβια μνημεία είχαν στηθεί πάνω από ορισμένους μεμονωμένους τάφους ή συστάδες τάφων.
Η πόλη της Πέλλας – Πολεοδομία
Η αρχαία πόλη, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, με το πολεοδομικό σύστημα του τελευταίου τετάρτου του 4ου αι. π.Χ. και τις ελληνιστικές τροποποιήσεις και ανοικοδομήσεις, απλώνεται σε έκταση περίπου 4.000 στρεμμάτων.
Τα παλιότερα οικιστικά λείψανα της πρώτης οικοδομικής φάσης της μακεδονικής πρωτεύουσας ήρθαν στο φως στην περιοχή των συγκροτημάτων του ιερού του θεραπευτή θεού Δάρρωνος (στο νοτιοδυτικό τμήμα του σημερινού επισκέψιμου χώρου). Η σύμπτωση της θέσης εξωτερικού τοίχου κτιρίου της παλιότερης οικοδομικής φάσης με τον εξωτερικό τοίχο οικοδομικού τετραγώνου των ελληνιστικών χρόνων υποδεικνύει με μεγάλη πιθανότητα την ύπαρξη πολεοδομικού συστήματος με ορθογώνια οικοδομικά τετράγωνα στο τέλος του 5ου – αρχές του 4ου αι. π.Χ.
Η μεγάλη επέκταση και ανοικοδόμησή της, ευνοημένες από το ομαλό εδαφικό ανάγλυφο, πραγματοποιήθηκαν την εποχή της βασιλείας του Κασσάνδρου (316-298 π.Χ.) με την κατάργηση του βόρειου τείχους της κλασικής πόλης και του νεκροταφείου της στην περιοχής της Αγοράς. Το ρυμοτομικό σχέδιο της πόλης καταρτίζουν ορθογώνια ισοπλατή (47 μ.) οικοδομικά τετράγωνα, με μήκος που ποικίλλει (110, 125, 133, 152 μ.), χωρισμένα ομοιόμορφα από δρόμους κάθετους (Β-Ν) και οριζόντιους (Α-Δ), πλάτους 6 και 9 μ. αντίστοιχα.
Πέλλας, η μαρμάρινη κεφαλή του Αλεξάνδρου Γ
Η πρώτη θεματική ενότητα του κυρίως εκθεσιακού χώρου αναφέρεται στην καθημερινή ζωή των κατοίκων της Πέλλας, με κύρια εκθέματα τα ψηφιδωτά δάπεδα των κατοικιών του Διονύσου και της Ελένης και τη ζωραφική διακόσμηση τοίχου κατοικίας αποκατεστημένης σε ύψος 5 μ.
Πριν να εισέλθει στην πρώτη ενότητα του μουσείου, τον επισκέπτη υποδέχεται στον εκθεσιακό χώρο ένα σημαντικό εύρημα της Πέλλας, η μαρμάρινη κεφαλή του Αλεξάνδρου Γ΄, της μεγάλης ιστορικής προσωπικότητας που γεννήθηκε και ανδρώθηκε στην Πέλλα, απ’ όπου και ξεκίνησε η μεγαλειώδης εκστρατεία του. Στην εισαγωγική θεματική ενότητα της έκθεσης, της ενημέρωσης, ο επισκέπτης ενημερώνεται με κείμενα, φωτογραφίες, χάρτες, σχέδια, μια μεγάλη μακέτα του αρχαιολογικού χώρου και ενδεικτικά ευρήματα (νομίσματα, κεραμίδες οροφής με επιγραφές που φέρουν το όνομα της πόλης, ΠΕΛΛΗΣ) τα απαραίτητα στοιχεία για την γνωριμία του με την Πέλλα: τη γεωμορφολογική εξέλιξη της περιοχής, ιστορικά στοιχεία για την πόλη και τις ανασκαφές, για το πολεοδομικό σύστημα και τις οχυρώσεις.
Η πρώτη ενότητα του κυρίως εκθεσιακού χώρου έχει ως θέμα την καθημερινή ζωή των κατοίκων της Πέλλας. Την είσοδο στην ενότητα σηματοδοτεί η αναπαράσταση ξύλινης θύρας με προσαρμοσμένα πάνω της χάλκινα εξαρτήματα θυρών που βρέθηκαν στις ανασκαφές της πόλης. Κύρια εκθέματα της ενότητας αποτελούν τα ψηφιδωτά δάπεδα των οικιών του Διονύσου και της Ελένης (325-300 π.Χ.) και η αποκατεστημένη με πολύχρωμα κονιάματα εσωτερική διακόσμηση ενός τοίχου της λεγόμενης οικίας των κονιαμάτων. Τα ψηφιδωτά δάπεδα είναι τοποθετημένα στο δάπεδο του εκθεσιακού χώρου, όπως ακριβώς και στις αίθουσες συμποσίων, που διακοσμούσαν στην αρχαιότητα. Στο κυνήγι του λιονταριού, που έχει αποκολληθεί από τη λεγόμενη οικία του Διονύσου, τα περιγράμματα και οι λεπτομέρειες των σωμάτων των μορφών αποδίδονται με λεπτές ταινίες ψημένου πηλού, ενώ στα σώματα χρησιμοποιούνται κυρίως λευκές, γκρίζες και λιγότερες χρωματιστές ψηφίδες. Έχει υποστηριχθεί ότι το θέμα του ψηφιδωτού είναι όμοιο μ’ αυτό ενός αναθήματος που κατασκεύασε ο γλύπτης Λεωχάρης και ανέθεσε ο στρατηγός Κρατερός στο ιερό των Δελφών. Γι’ αυτό και προτάθηκε η ταύτιση της παράστασης με μια σκηνή κυνηγιού στην περιοχή του Γρανικού ποταμού της Μικράς Ασίας, όπου ο Κρατερός διέσωσε το βασιλιά και φίλο του Αλέξανδρο από την επίθεση λιονταριού.
